Reserva Natural 3

 

Espello de cemento

Foto tirada co mobil

 

Espello de cemento

Foto tirada co mobil

 

Previsións

Podes descargar un esquema dos presocráticos dende este enlace. Redactei de novo os textos correspondentes aos presocráticos,aos sofistas e a Sócrates. Espero que sexan menos liosos.

Esquema presocraticos

Podedes descargar os apuntes de Marx dende iste enlace:

apuntes-marx

Modificouse todo o texto de Descartes.
Podes descargar os esquemas usados en clase.

Vida de Descartes

metodo-cientifico.ppt

 

1/ A relixión grega

Os mitos gregos eran relatos protagonizados por Deuses ou heroes cos que os gregos explicaban a orixe do mundo, os fenómenos da natureza ou o papel de cada cal na sociedade.
A orixe do mundo aparece en mitos cosmogónicos como o da “Teogonía” de Hesiodo.

“En primeiro lugar existiu o caos, despois Gea, a terra, extensa e firme para todos os deuses, e no fondo da terra o tenebroso Tartaro…”

Os fenómenos da natureza e os asuntos que os gregos consideraban importantes aparecen encarnados nos deuses.

Zeus – (Ceo, raio)
Poseidon – (Mar, terremotos)
Demeter – (Agricultura)
Apolo – (Enfermidades / curación)
Afrodita – (Sexo)
Hermes – (Comercio)
Dioniso – (Viño)
Hefesto – (Traballo)

A relixión grega era politeísta. Os deuses gregos eran antropomorfos e tiñan sentimentos.
Os seus deuses principais da relixión oficial eran os 12 olímpicos. Cada cidade adoraba a un Deus principal (Atenea en Atenas…). As relacións entre os deuses empréganse como modelo ou contrapunto das relacións entre os homes.
Os gregos non tiñan libro sagrado. A súa relixión transmitiase a través de relatos, tanto de forma oral na familia coma en actos públicos, no teatro ou na plaza pública (ágora).
Algúns relatos eran moi famosos, como a Iliada e a Odisea, atribuídas a Homero, e coñecíanse en todo o mundo grego, pero outros so se coñecían nunha zona determinada.As cidades festexaban aos seus deuses adicándolles grandes festas nas que se comía moita carne (a carne non era moi frecuente na dieta dos gregos). En Atenas celebrábanse as Panateneas, cunha gran procesión ate o partenón na que participaba toda a cidade. Algo así coma o que se fai aquí nas parroquias

Algúns gregos practicaban as relixións dos misterios (misterios de Eleusis) que prometían aos seus iniciados unha vida mellor despois da morte. As festas dionisiacas, adicadas a Dioniso, que incluían representacións teatrais formaban parte deste tipo de misterios.

Os gregos crían na predición do futuro e para elo usaban os oráculos. Estes eran lugares fixos onde os deuses podían ser preguntados e respondían de diversas formas. No oráculo de Delfos, o deus Apolo contestaba a través de unha muller en trance, a “Pitia”, e facíao de xeito enigmático. Os sacerdotes interpretaban as súas respostas.
Conserváronse algúns textos das preguntas. Vexamos un exemplo do oráculo de Zeus en Dodona:

“O cidadáns de Dodona preguntan a Zeus se é a impureza de algunha persoa a que está enviando o mal tempo”.

Os mitos gregos conserváronse en obras literarias e en obxectos artísticos (escultura, cerámica). Os mitos cambiaban e aparecían novos episodios porque os poetas e artistas imaxinaban novas versións baixo a inspiración das musas. Non hai nada fixo no mito grego. A miúdo, cando se quería explicar algo a través do mito facíase unha adaptación deste sen ningún reparo.

 

2/ O pensamento mítico

Acostumamos chamar ao modo de pensar a realidade na sociedade grega como “pensamento mítico”. Con iso querían indicar que non eran simplemente narracións fantasiosas senón que cumprían a función de dar certo sentido á realidade.
Normalmente, cando tentamos dar sentido á realidade, buscamos:

a) Poder explicala.
b) Poder anticipar cómo sucederán as cousas no futuro.
c) Usar esa comprensión para poder transformar a realidade.

Vexamos cómo cumpría esas funcións o pensamento mítico.

a) Explicar a realidade.

O mito nace en sociedades primitivas de tipo agrícola.
No noso mundo urbano as estacións, as choivas, as tormentas, as xeadas non teñen consecuencias importantes. Pero nunha cultura agrícola, como era a da Grecia arcaica, esas cuestións eran moito máis serias. Un verán demasiado largo, unhas choivas persistentes, xeadas demasiado intensas, etc…podían significar a perda das colleitas e, como consecuencia podían traer consigo a fame, as enfermidades e incluso a morte de parte da poboación.
Por outra banda hai que ter en conta que a xente do século VI ac. non ten unha imaxe do mundo de tipo científico que lle permita entender cómo se producen estes fenómenos. Non tiñan un modo de explicar as regularidades da natureza (día/noite, estacións…) nin as súas irregularidades (tormentas, terremotos…). Regularidades e irregularidades que, por outra parte constitúen a base da súa vida.

Os mitos eran narracións que daban un certo sentido a estes fenómenos.

Poñamos un exemplo:

O mito de Perséfone.

Perséfone según a mitoloxía era filla de Zeus e Demeter (deusa da terra e a agricultura). Plutón, deus do inferno e do mundo subterraneo do Hades, enamorase de Perséfone e pretende levala con el, como Demeter se opón, ráptaa. Demeter entristecese tanto que prohibe que os árbores dean froitos e que medre a herba, facendo que a terra sexa estéril (establece un inverno perpetuo).

Hai un tira e afrouxa entre Demeter e Hades, pero non chegan a un acordo para que lle devolva a Perséfone. Entón reúnense os deuses e chegan a un acordo: Perséfone pasará 3 meses no Hades (os do inverno, nos que non hai tarefas agrícolas) e os outros nove (primavera, verán e outono, nos que se realizan as tarefas de semente e se produce o crecemento das plantas e a súa recolleita) pasaraos coa súa nai.

Deste modo establece o mito o orden das estacións.
O mito dilles aos gregos que poden confiar nesa regularidade, pois foi establecida polo acordo dos deuses.

Por suposto os gregos non podían saber cómo e por qué se producían as estacións. Nos sabemos que dependen da inclinación do eixe da terra a respecto do plano de xiro en torno ao sol – eclíptica, pero os gregos non sabían cómo era o sistema solar e como funcionaba, nin que a terra era redonda nin que xiraba en torno ao sol.

O mito tamén servía para explicar aqueles fenómenos que non son regulares, fenómenos imprevistos e azarosos.

– Os relámpagos e os tronos asociábanse a Zeus. Cando algo molestaba a Zeus ocultaba con negros nubarros a cima do Olimpo e invadía a terra con fortes choivas, relámpagos e tronos.

– Os terremotos eran provocados polo carro de Poseidón.

O mito, por tanto da unha explicación sui xéneris de cómo e por qué suceden as cousas.

b) Anticipar o que vai acontecer.

O futuro é o maior imprevisto e a xente sempre pretendeu coñecelo de algún modo.
Case todas as culturas antigas cando querían prever algo botaban man de oráculos: consultaban as vísceras de animais (etruscos), o voo dos paxaros (romanos), usaban de oráculos (gregos e romanos).

Estas actitudes seguen aínda vivas, a xente segue a consultar os horóscopos, van a botadores de cartas, a futurólogos. Son actitudes máxicas.

c) Transformar a realidade.

Se os procesos naturais dependen da intervención dos deuses, o home debe poder incidir de algún modo nos deuses para o seu proveito.
O ritual relixioso é o que permite realizar esa intercesión.

Resumindo: O modo que os gregos teñen de concibir a realidade é diametralmente oposta ao noso:

– Para nos a natureza é comprendida a través das teorías científicas que nos mesmos elaboramos e podemos incidir nela grazas ao control tecnolóxico. A natureza ten unha regularidade que é descrita pola ciencia e tenden a estudarse todos aqueles procesos que aínda non poden ser controlados (terremotos, furacáns…) baixo o suposto de que son explicables e se poden, por tanto establecer determinadas previsións que nos resulten útiles.

– Para os gregos antigos (coma para calquera mentalidade mítico-relixiosa) os elementos regulares e azarosos da realidade non se controlan a partir de explicacións de tipo científico:

Para o mito, en cambio, as forzas naturais están encarnadas en deuses.
O azar na natureza é interpretado como capricho dos deuses.
A regularidade é interpretada como causada tamén polos propios deuses.

1- O home pode tentar coñecer as intencións dos deuses, o destino a través de oráculos.
2- Pode interceder ante os deuses por medio de sacrificios.

O home grego arcaico ten a tendencia a remitir ao mito calquera explicación da orixe do mundo e do orden natural, ao ritual calquera intento de intervención sobre a natureza e á adiviñación oracular calquera predición sobre o futuro.

 

3/ Aspectos politico-sociais da cultura grega.

Para ter unha visión completa da cultura na que nace a filosofía debemos coñecer as características sociopolíticas do momento histórico do seu nacemento: o século VI a.c.

Para comprender o nacemento da razón grega hai que seguir o camiño por onde ela se puido desprender de unha mentalidade relixiosa, indicar o que debe ao mito e cómo o superou; debemos confrontar, co telón de fondo do pasado micénico, a viraxe do século VIII ao VII no que Grecia toma unha nova orientación, senta as bases da Polis e asegura mediante a laicización do pensamento político, a chegada da filosofía.

A monarquía micénica: a Grecia Arcaica (Do século XIX ao XII a. C.)

O mundo grego máis antigo emparentase en moitos dos seus rasgos cos reinos do Oriente que lle foron contemporáneos (Exipto e Mesopotamia).
A vida social aparece centrada en torno ao palacio cuxa función é relixiosa, política, militar, administrativa e económica á vez (civilización palatina).

O  rei ou Anax ten un carácter divino, é o centro, todo xira en torno del, contrólao todo: concentra e reúne na súa persoa todos os elementos do poder. Por medio dunha xerarquía de escribas, intermediarios e burócratas controla e regulamenta minuciosamente todos os sectores da vida económica e todos os dominios da actividade social.
A organización político-social está fortemente xerarquizada dende o goberno palatino ata o das aldeas por unha escala de representantes da administración.
No relixioso hai unha casta sacerdotal cerrada e privilexiada que vixía a observancia dos textos sagrados.
O estado aristocrático: a sociedade descrita por Homero e o modelo de representación mítico (Do século XII ao VII a.C.)
A invasión doria no século XII destrúe o sistema de economía palatino que se funde para sempre e con el as súas estruturas.
Grecia retorna a unha economía puramente agrícola. O rei ou Anax é sustituído por un grupo de xerarcas agora denominados basileus que non centralizan o poder desaparecendo o sistema administrativo, a clase de escribas e a escritura (que non reaparecerá ata o século IX con un alfabeto simplificado e unha utilización moi diferente á anterior).

Preparase a poesía homérica.

A organización social anterior desaparece e quedan agora dúas clases diferenciadas e opostas que se enfrontarán en ocasións violentamente. Estas son a aristocracia guerreira (genos) e as comunidades aldeáns (demos). Para mediar entre eles aparecerá o pre-dereito político (antes non facía falta, a lei era o rei).
O basileus recolle o poder do Anax, pero o seu poder é moito menor e non ten carácter divino. Ten unha función esencialmente relixiosa, descentraliza o poder. Os basileus proceden de unha aristocracia nobiliaria e mercantil.
Os genos son castas cerradas dirixidas por terratenentes agrícolas e militares. están vinculados por unha mesma relixión, descenden de un mesmo personaxe e adoran a un mesmo deus. A xerarquización e a unión dependen da pureza de sangue. Teñen un forte sentido da solidariedade e unha forte conciencia do deber e cumprimento para cos membros do seu genos. Exaltan os valores de loita, concorrencia, rivalidade e pertenza a unha mesma comunidade. O xefe do genos manda e ordena sendo case un reflexo, dentro do grupo, do antigo Anax.
Os valores e comportamentos de esta clase militar aparecen narradas nos poemas homéricos, sobre todo na Iliada.

A aparición da polis (Do sécullo VII ao VI a.C.)

A partir do século VII a. C. tivo lugar unha fonda transformación na sociedade grega. Cobra unha importancia definitiva o comercio: A economía grega orientase cara o comercio marítimo.
Aparece a moeda. A riqueza non se mide tanto xa pola tenencia de terras coma polo diñeiro que se ten.
Desenrolase nas cidades unha clase artesanal (facilidade para crear os propios útiles grazas ao ferro) que cada vez terá máis peso económico e político. Estes intentaran mediar entre a aristocracia e o demos cada vez máis enfrontados e diferenciados intentando que non prevalezan as posturas radicalizadas de ningún deles.
Coa reanudación da relación con Oriente (que estivera interrompida dende tempos da caída da monarquía micénica) entra en contacto con novos coñecementos técnicos e xeográficos, pero ademais con outras formas de vida e costumes.
Nas mentes máis espertas a sabiduría popular representada polas ensinanzas rutinarias dos poetas antigos comeza a aparecer como inadecuada:
No que se refire á moral: os valores guerreiros e aristocráticos quedan desfasados cando as relacións comerciais esixen novas normas de xustiza e dereito como base dos intercambios.
No que se refire á teoloxía homérica: o coñecemento de outros pobos leva á convicción de que cada pobo e cada raza se representan aos deuses de maneira distinta.
Á larga abriráse paso a convicción de que a interpretación do universo e da convivencia humana debe asentarse sobre bases distintas, racionais.
A desaparición do palacio creou un baleiro de poder (espazo que ocupará a ágora). Nace unha reacción ante a situación de anomía existente: desexase reformar a vida social en función da comunidade.
Serán os míticos sete sabios quen iniciarán e protagonizarán a busca de unha xustiza (diké) que harmonice e concilie os distintos elementos da cidade: a súa tarefa será a organización da polis e a invención de leis que cumpran aqueles obxectivos.
Os genos loitan entre eles, e á súa vez enfróntanse aos basileus, neste contexto e cansados de loitas civís os sabios establecen unha nova ética política baseada na igualdade: definiron positivamente as condicións que permitiran instaurar o orden no mundo da cidade.

Modelos de participación (eunomía e isonomía).

A igualdade definiráse de dous modos distintos que se irán sucedendo:

a) A eunomía defendida por Solón (594 a.C.): Os basileus primeiro, e despois os genos, buscan o igualitarismo entre eles: o poder debe ser repartido entre os “iguais” (así é como se definen eles). A noción de poder transformase, as decisións reclaman ser discutidas e elaboradas poñendo os problemas no centro (es to meson) e á mesma distancia de todos para ser debatidos (progresivamente reivindicarán poder participar nese debate máis grupos sociais).

Este tipo de igualdade é de tipo xerárquico, a súa noción esencial é a proporción: máis poder para os mellores.

Cobra vital importancia o valor da palabra na harmonización de loitas entre as diversas castas ou familias que agora se realiza mediante a utilización de argumentos.

O centro de discusión é a praza pública ou ágora: O centro da cidade antes ocupado polo palacio é agora ocupado pola ágora. Cando isto ocorre xa podemos referirnos á cidade grega como polis.

b) Isonomía defendida por Clístenes (515 a.C.): é a versión democrática, a igualdade entre todos os “cidadáns” en todos os terreos sen distincións nen proporcións xerárquicas. A antiga organización tribal suprímese a través de unha reforma administrativa que divide de forma diferente as rexións coa fin de eliminar as tensións e loitas tribais.

O poder está no medio e executase rotativamente: esta será a máxima expresión da democracia. O poder está repartido, según un ciclo regulamentado pasa de un grupo a outro, de un individuo a outro.

O mundo social adopta a forma de un cosmos circular e centrado, no que cada cidadán deberá recorrer a totalidade do circuíto ocupando e cedendo, sucesivamente, según un orden establecido no tempo, todas as posicións simétricas que compoñen o espazo cívico.

 

4/ Orixe da noción de “isonomía”

Os historiadores pregúntanse cómo pode chegar a producirse esta noción de isonomía, de igualdade ante a lei. Algúns helenistas buscaron a súa orixe nos documentos textuais máis antigos que conservamos; na Iliada.

Na iliada descríbense situacións nas que os Aqueos, no sitio de Troia, se reúnen en círculo nas praias ante os barcos para repartir o botín e para deliberar sobre as súas accións militares en pe de igualdade e cun cerimonial institucionalizado.

Estes autores creen que este representa a orixe da noción de isonomía na cultura grega na medida en que pasa a ser o modelo de decisión na cidade.

Vexamos un fragmento de un texto do helenista Marcel Detienne en torno a esta tese.

” Por absoluto que sexa o imperio da palabra máxico-relixiosa determinados medios sociais parecen ter escapado del. Dende a época máis remota están en posesión de outro tipo de palabra: a palabra-diálogo… A palabra diálogo está secularizada, provista de unha autonomía propia e ampliada ás dimensións dun grupo social. Este grupo social está constituído polos homes especializados na función guerreira, cuxo estatuto particular parece prolongarse dende a época micénica ate a reforma hoplita que sinala o fin do guerreiro como individuo particular e a extensión dos seus privilexios ao cidadán.

(A continuación fala de certas condutas institucionalizadas entre a clase guerreira: reparto do botín e deliberacións)

…aparece sempre a mesma expresión, “colocar no centro”. A través das formas institucionais que están postas en práctica tanto na entrega de premios como no reparto do botín, os valores do centro aparecen claramente: o centro é “o que é común” e “o que é público”.

Tomar a palabra conleva dous comportamentos xestuais; avanzar cara ao centro por unha parte, e por outra tomar o cetro na man. […] O cetro parece simbolizar , neste costume, a soberanía impersoal do grupo. Falar no centro nas asembleas militares é falar se non en nome do grupo, si ao menos de aquilo que interesa ao grupo como tal: os asuntos comúns.

Nas asembleas guerreiras, a palabra é un ben común […] Cada un apoderase dela por turno co acordo dos seus iguais: de pe, no centro da asemblea, o orador atopase a igual distancia de aqueles que o escoitan, e cada un atopase mediante a súa relación con el, ao menos idealmente, nunha situación de igualdade e reciprocidade.

[…]

Será alí onde se prepare o futuro estatuto da palabra xurídica ou da palabra filosófica, da palabra que se somete á “publicidade” e que obtén a súa forza do asentimento de un grupo social.

[…]

No medio dos guerreiros profesionais esbózanse determinadas concepcións esenciais do primeiro pensamento político dos gregos: o ideal de isonomía, representación de un espazo centrado e simétrico, distinción entre intereses persoais e colectivos.

[…]

A palabra-diálogo continua sendo a pesar de todo un privilexio dos guerreiros profesionais…A esta elite oponse a “masa”, o demos… O demos non ordena, non xulga, non delibera…aínda non é pobo nin estado…farase precisa unha transformación maior: a extensión dos privilexios do guerreiro a todos os membros de un grupo social máis amplo.

 

5/ Os presocráticos

No ano 546 ac. a costa de Xonia foi conquistada polo imperio Persa. Se ben Mileto estaba incluída nesta rexión e era unha das cidades máis importantes de aquel lugar, os Persas decidiron non invadila. A consecuencia foi que a cidade grega entrou en contacto co pensamento oriental dándolles a posibilidade aos gregos de coñecer culturas totalmente diferentes. A este feito algúns autores acostuman a atribuír o xurdimento do pensamento racional occidental encarnado na figura de Tales.

1/ O PASO DO MITO AO LOGOS

A filosofía nace en grecia no século VI A.C. coma un novo modo de pensar e entender a realidade.

O modelo de pensamento ao que se contrapón é o pensamento mítico e relixioso.

Ás preguntas básicas: ¿cómo está constituida a realidade física?, ¿Cómo chegou a ser tal e como é agora mesmo?, ¿cales son as causas dos procesos naturais?, o home da grecia arcaica responde a través dunha serie de relatos chamados mitos nos que se atribuen causas persoais (a vontade ou o capricho dos deuses) a todos os sucesos que se tentan explicar.

O pensamento filosófico nace cando empeza a cobrar forma na mente dos gregos a convicción de que o caos aparente dos acontecementos naturais oculta un orden subxacente e que este orden é o producto de forzas impersaoais que non son externas á propia natureza.

Os primeiros representantes deste cambio de perspectiva foron tres filósofos do século VI A.C.: Tales, Anaximandro e Anaxímenes.

2/ TALES

Tales é o primeiro en formular a pregunta ¿Cal é o principio material no que ten a súa orixe e que constitue o sustrato da realidade física que nos rodea?. A resposta que da é: A auga.

Probablemente se apoiara en toda unha tradición mítica exipcia e mesopotámica que daba unha gran importancia á auga e parece tamén seguro que se apoiou en observacións de tipo empírico para chegar a esa resposta.

Tales é o primeiro en introducir a idea de que existe un principio material (que os filósofos posteriores denominarán ARCHÉ) no que teñen á súa orixe as cousas e que as segue a constituir.

Ese principio forma parte da propia natureza, e é eterno e imperecedeiro (non foi creado por ningun axente externo). Na mentalidade dos gregos da época é algo parecido ao noso concepto de “materia”.

Pero a realidade natural non é algo inerte, estático; cambia constantemente. ¿Cal é a causa dese cambio para Tales?.

Tales di que é a materia mesma a que orixina o cambio, que está animada, que en certa forma ten vida e que esta é a causa dos cambios que se producen nela. Para Tales o cambio e o movemento da natureza non ten nengunha causa externa, senón que é inherente á propia materia que a constitue. A este plantexamento de tipo animista denominámolo HILOZOÍSMO.

Ainda que Tales conserve restos de pensamento animista, elimina toda intervención divina e calqeira explicación de tipo persoal derivada de relatos míticos; toda explicación debe ser unha explicación que remita a causas naturais. (Sexa acertada ou non).

En resumo: O mundo, para Tales consta de unha única substancia, a auga, da que se orixinan todas as cousas e que segue constituíndoas. E esta substancia ten un dinamismo interno; contén en sí mesma a causa dos seus cambios.

3/ ANAXIMANDRO

Anaximandro é o primeiro en introducir o termino ARCHÉ.
Para el o ARCHÉ é unha substancia á que denomina ápeiron (a-péras = indefinido).
O Arché, que está na base da realidade é algo non perceptible; a materia orixinal do universo é algo máis primitivo que ningún dos elementos físicos perceptibles polos sentidos.
Do ápeiron nacen os elementos e destes as cousas e estas voltan a converterse nos elementos ao perecer.
O exceso de un elemento nas cousas, ao final sempre vai acompañado de unha retribución; os outros elementos recuperan o terreno perdido, o equilibrio sempre se restaura. Existe un orde subxacente orixinal na natureza que sempre resulta restablecido.

Anaximandro é o primeiro en introducir a idea de un orde natural. Esta idea inspirase na da xustiza imperante nas polis; Igual que o mundo social e político está ordenado polas leis, así tamén o mundo físico terá as súas leis. O social é o modelo sobre o que se articula a explicación do natural.

Esta idea de que a natureza está sometida a un orden xusto é novidosa. Non se rexen xa segundo o capricho dos deuses, inescrutable, senón que teñen unha racionalidade intrínseca e que pode ser entendida, igual que poden ser entendidas por todos as leis que rexen na cidade e regulan a orden social. Desde Anaximandro, a ciencia e a filosofía concebirán a natureza coma un Cósmos.

4/ ANAXÍMENES.

Di que o Arché é o aire e explica cómo se producen os elementos: por condensación (auga > terra) e por rarefacción (lume, nubes).
Anaxímenes non so afirma a existencia dun principio material que se transforma nos distintos elementos, senón que describe o mecanismo de esa transformación.

5/ PITAGÓRICOS

Sabemos moi pouco sobre a vida de Pitágoras; sabemos que viviu no século VI a.C, que viviu en cidades do sur de italia e que fundou unha comunidade dediscípulos.
Esta comunidade actúa metade como facción política, metade como seita relixiosa.
Despois da morte de Pitágoras a comunidade parece que se dividiu en duas. Unha de elas denominaba Acusmática mantivo o aspecto místico das doctrinas de Pitágoras; a outra, denominada Matemática ceñiuse ao campo científico e filosófico.

As doutrinas relixiosas.
Os pitagóricos estaban moi influidos polas relixións mistéricas (M. De Eleusis), polos escritores Órficos e por doctrinas orientais.
Mantiñan a doutrina da transmigración das almas (reencarnación). Para eles a alma é inmortal e sufre unha serie de reencarnacións. Crian tamén que a alma podía escapar a ese ciclo de reencarnacións e ter unha vida eterna semellante á que levan os deuses.
Para lograr ese obxectivo os misterios de Eleusis propoñían rituais de iniciación e os escritores órficos propoñían unha forma de vida centrada en toda unha serie de prohibicións rituais que supostamente puriicarían a alma.
Para os pitagóricos a salvación da alma producese a través do coñecemento filosófico do mundo. Na medida que a alma coñece a armonía que reina no mundo faise ela tamén máis armoniosa.
Deste xeito, o coñecemento filosófico e científico do mundo está, para os pitagóricos ao servicio dun fin relixioso, a purificación e o perfeccionamento da alma con vistas á salvación.

As doutrinas filosóficas.
Os pitagóricos, despois de descubrir que a escala musical respondía a proporcións numéricas simles, pensaron que a esencia da realidade podía reducirse ao numérico; é decir: a realidade que se nos presenta de un xeito cualitativo, no fondo ten un caracter cuantitativo. Neste sentido, para os pitagóricos o ARCHÉ é o número.
Seguindo esta perspectiva fixeron moitos descubrimentos matemáticos e, parece ser que daban un valor místico a estes descubrimentos.
Os pitagóricos consideran que a esencia da realidade non é a materia, senón que é a forma (a harmonía expresada a través de relacións numéricas).
A influencia dos pitagóricos foi enorme en Platón. Tanto a través das súas ideas en torno da alma coma na súa valoración das matemáticas.

6/ HERÁCLITO

Nace en Éfeso cidade democrática da costa Xonia pero pertence a unha familia aristocrática ligada á realeza.
O seu pensamento está elaborado a partir de aforismos. Non sabemos se estes aforismos formaban parte de unha obra escrita e acabada ou son simplemente transcricións de sentencias pronunciadas de xeito oral.
Nestes aforismos aparecen expresadas as seguintes ideas:

A realidade que percibimos a través dos sentidos é algo que está en constante cambio, é un incesante fluír e transformarse das cousas. Non existe obxecto, animado ou inanimado, que non sufra modificacións continuamente. Ata aquelas cousas materiais que a primeira vista nos parecen inmutables, tras unha atenta análise mostran algunha alteración. Atribueselle a expresión Panta rei, (todo flúe) e o aforismo «non nos podemos bañar dúas veces no mesmo río».

Símbolo desta continua transformación é o lume, que eleva a elemento primordial.

Todo cambia pero non é un cambio irracional e caótico, senón que está rexido por unha lei: o logos. Logos (en grego λóγος) pode traducirse como razón.

O termo logos en Heráclito ten dous sentidos:

1. A harmonía detrás do cambio.

O principio do dinamismo do universo é a loita de contrarios, (“a guerra é o pai de tódalas cousas“).

O equilibrio total do cosmos só pode manterse se o cambio nunha dirección comporta outro equivalente na dirección oposta. A harmonía dos opostos reside na loita que manteñen, que produce un equilibrio tenso e dinámico. O cambio non é caótico, desenrólase segundo unha proporción ou razón (Logos).

2. A razón.

O obxectivo do filósofo é captar esa unidade que subxace ao cambio: captar o logos. E iso faise dende o logos humano entendido como razón e linguaxe. Heráclito chámalle “o común” (algo que todos compartimos).

Para elo os sentidos son imprescindibles pero non podemos deixarnos enganar por eles.

A loita dos contrarios xenera unha tensión harmónica, pero esta non é perceptible polos sentidos, senón que se oculta a eles. So a razón pode captar esta harmonía profunda das cousas.

No coñecemento, sentidos e razón móstrannos dúas caras da realidade:
a) Os sentidos móstrannos o continuo fluír das cousas, o cambio.
b) A razón (logos) móstranos a unidade profunda das cousas, o seu caracter harmónico.

7/ PARMÉNIDES

Na filosofía de Parménides, igual que na de Heráclito, sentidos e razón aparecen enfrontados. O perceptible (o corpóreo, o material, os datos dos nosos ollos e os nosos ouvidos) engánanos e é irreal, mentres que o intelixible (o que o pensamento ou noésis deduce por un proceso de razoamento; algo abstracto, inmaterial e incorpóreo) constitúe o verdadeiramente real.

Os filósofos anteriores (monistas) afirmaban que o único que realmente existe é o Arché; un principio material. Parménides exprésao coa frase “o ser é e o non ser non é” (o arché ten existencia real e todo o que non sexa el carece de existencia).
Parménides plantexa a seguinte cuestión: ¿A qué conclusións chegaremos se razoamos a partir da afirmación que fan os monistas de que o único que existe detrás da realidade múltiple que experimentamos é o Arché?.

• Os sentidos indícannos que todas as cousas nacen e morren; aparecen e desaparecen. Pero se supoñemos que so ten existencia real o Arché, entón non puido chegar a ser a partir de outra realidade (porque non a hai), nin pode converterse en outra substancia distinta. Debería ser eterno.

• Os sentidos mostrannos que unhas cousas están eiquí e outras alí e que se separan e se xuntan. A razón levaríanos a deducir que se o único existente é o Arché, a realidade sería un continuo indiferenciado e indivisible. Para que existiran partes habería que admitir a existencia do baleiro, pero esta posibilidade non se contempla no pensamento dos filósofos monistas.

• Por último, os sentidos mostrannos unha realidade cambiante. A razón deduciría que a partir da suposición dunha única substancia o cambio é imposible. A realidade que nos mostra o pensamento é estática e inmutable.

A imaxe da verdadeira realidade, á que Parménides chama “O SER” (O que ten existencia real) postulase así como algo compacto, pleno, indivisible, eterno e estático (coa forma dunha esfera) contra todo o que nos mostran os sentidos.

Parmenides está afirmando que é ilóxico supoñer simultaneamente que:
a) Existe un mundo que contén moitas cousas diferentes e en continuo cambio.
b) Que esta pluralidade xurde de unha Substancia única.

Con iste dilema Parménides dividiu a filosofía presocrática en dúas metades (monismo / pluralismo) e foi a causa de que esta se orientase por camiños diferentes.

8/ EMPÉDOCLES

Aceptou os plantexamentos de Parménides; pero tratou de dar unha explicación do cambio, negándose a aceptar o carácter ilusorio da realidade sensible. Postulou a existencia de catro elementos (lume, terra, aire, auga) cada un deles coas características de permanencia e inmutabilidade, e a existencia de dúas forzas cósmicas (Amor, Odio) que actuarán como causa da combinación ou disociación dos elementos.

A realidade é o resultado da combinación deses catro elementos orixinarios: a realidade que nós captamos é o resultado da mestura de devanditos elementos. Propiamente falando non hai xeración; o que chamamos “xeración” é propiamente “agregación”, “mestura” de elementos. E o que chamamos corrupción non supón a destrución do ser, senón soamente a súa “separación”, “disgregación”. Esa mestura e separación dos elementos orixinarios ten lugar polas forzas do Amor e do Odio.

9/ DEMÓCRITO

A filosofía de Demócrito está inspirada na necesidade de conxugar a permanencia do ser coa explicación do cambio. adoptando a seguinte solución: o que chamamos xeración e corrupción non é máis que mestura e separación dos elementos orixinarios, que posúen as características de inmutabilidad e eternidade do ser de parmenides.
Os elementos orixinarios das cousas serán concibidos como entidades materiais, infinitamente pequenas e, polo tanto, imperceptibles para os sentidos, e de carácter estritamente cuantitativo, aos que Demócrito chamará átomos pola súa calidade de ser partículas indivisibles.
Os átomos existen desde sempre no baleiro, sometidos a un movemento que lles é propio. Polo tanto, todo o que existe son os átomos e o baleiro. A introdución da existencia do baleiro é unha novidade con respecto a Empédocles e que choca frontalmente coa negación do baleiro (non ser) que esixía Parménides.
Agora ben, sen a existencia do baleiro resulta imposible explicar o movemento, polo que necesariamente ten que existir. Os átomos móvense nese baleiro por causas estritamente mecánicas provocando a agregación en conxuntos de átomos cada vez maiores, e que darán lugar á constitución dos obxectos tal como nós coñecémolos.
Aínda que os átomos non posúen diferenzas cualitativas si posúen diferenzas en canto á súa forma e configuración: a forma, a orde e a posición.
Demócrito non apela no seu sistema á existencia de ningunha causa que non sexa estritamente material e mecánica, de modo que nos ofrece unha primeira interpretación mecanicista do universo.

O seu pensamento exercerá unha gran influencia no pensamento posterior, estando na base da constitución da ciencia moderna.

 

10/ Ideas fundamentais introducidas polos presocráticos.

Denominamos presocráticos aos filósofos anteriores á época de Sócrates (S V a.c.). Sería, por tanto, aqueles pertencentes ao século VI a.c. Viviron nas colonias gregas (Xonia, Italia…). Todos eles se centraron no estudo da natureza; fixeron Filosofía da Natureza.
O seu modo de estudar a natureza foi puramente especulativo, pero con todo desenvolveron algúns dos conceptos fundamentais en torno aos cales xiraría o pensamento filosófico e científico posterior. Podemos resumir estas ideas do seguinte xeito:
A explicación racional comeza cando a idea de arbitrariedade e azar é substituída pola de necesidade. Cando se impón a convicción de que as cousas suceden tal e como teñen que suceder. No pensamento mítico os fenómenos e sucesos do universo fanse depender da vontade dos deuses. Deste xeito os fenómenos naturais son imprevisibles, suceden de modo arbitrario, dependen dos antollos divinos. Os deuses non se rexen por ningunha lei externa á súa propia vontade. Os filósofos presocráticos introducen a idea de que a causa dos fenómenos naturais non é a vontade dos deuses e de que existe unha certa necesidade no mundo natural.
A idea de necesidade ven acompañada polas de unidade, permanencia e constancia. Detrás da realidade múltiple e na que nada é permanente existe algo que non cambia. Este algo é concebido como un principio material constitutivo (Arché), ou formal (número). Algúns filósofos presocráticos especulan incluso en torno aos procesos que, partindo do Arché, levan á constitución da realidade física (Anaxímenes: condensación e rarefacción).
Máis alá da consideración da existencia de un principio material, algúns presocráticos plantexan a idea de que, detrás do cambio existe un determinado orden natural (Anaximandro: xustiza, Heráclito: tensión harmónica, Logos. Pitagóricos: harmonía numérica). Denominan a esta natureza ordenada “Cosmos”.
De todas estas ideas derivan un concepto de natureza (physis) que nos resulta familiar, determinando a materia e as forzas que a constituen e o seu caracter ordenado e dinámico (dentro, en moitos casos de plantexamentos hylozoístas).
A determinación do que é realmente a natureza non virá dado, para os presocráticos, pola observación (polos sentidos), senón que dependerá de procesos de pensamento e razoamento (Logos, noésis).

Esquema presocraticos

 

10/ Os Sofistas

1/ A orixe e esplendor da democracia grega.A filosofía no século VI a.C. correspóndese coa chamada filosofía presocrática. Para entender os cambios que se producen na filosofía do século V a.C. é preciso coñecer o marco democrático no que esta nace.A finais do período arcaico algúns estados gregos derrocaron aos tiranos e adoptaron un sistema de goberno coñecido como “democracia” (Demos = Pobo, Kratos = Goberno).
A partir do ano 508 A.C. establecese en Atenas o réxime democrático. Foi introducida por un lexislador chamado Clístenes.
Na primeira metade do século V o final da guerra que os gregos manteñen contra os persas sitúa a Esparta e Atenas como potencias preponderantes.
Esparta consolidase como potencia militar terrestre e establece a súa hexemonía no Peloponeso.
Atenas, dona dos mares, está ao fronte da liga de Delos, na que moitas cidades son fozadas a estar, permanecer e pagar tributos.
Na época de Pericles Atenas é unha potencia imperialista que practica posturas de forza cara ao exterior e comportamentos democráticos cara ao interior. Esta é a época de esplendor da democracia grega.

• Caracterización da democracia grega.
  A idea de Clístenes era a de realizar unha reestruturación da sociedade que anulara o control dos postos de poder por parte da aristocracia.
  Para conseguir ese obxectivo Clístenes dividiu o pobo da Ática (Atenas e áreas circundantes) en distintos grupos para fins administrativos. Dividiu a poboación en pequenas comunidades denominadas “Demos” (As persoas eran recoñecidas polo “demos” ao que pertencían e non polo seu patronímico; x, do “demo” de Y). Había 100 demos aproximadamente.Estes demos agrupábanse en 10 filei ou Tribos, de forma que cada tribo tivera demos representantes da cidade, do campo circundante e da costa.

  Cada tribo elexía a 50 representantes. Estes representantes das tribos constituían o Consello dos 500 (Bulé). O órgano directivo da asemblea dos 500, constituído por 50 membros dunha tribo, denominábase Pritanía (cada unha delas turnábase no goberno en turnos de 36 días e realizaba as súas reunións nun edificio circular denominado Tholos) , e o seu presidente (Pritán) cambiaba cada día.
  Todos os cidadáns das 10 tribos formaban a asemblea e tiñan o dereito de falar e votar.
  A asemblea reuníase cada 10 días nunha colina chamada Pnyx.
  A asemblea debatía as propostas que lle presentaba o Consello dos 500 e podía aprobar, cambiar ou rechazar as súas propostas.
  Con este sistema todos os cidadáns de pleno dereito (Excluíndo a mulleres, estranxeiros e escravos) tiñan voz e voto no goberno da cidade estado.

  Cada tribo elexía un estratego (un comandante militar) para dirixir o exército e dirixían 10 rexementos (un por cada tribo). Estaban baixo o mando dun arconte (arconte polemarco). Os arcontes eran 9 funcionarios elixidos anualmente por sorteo entre os cidadáns. O arcontado era unha pervivencia institucional do período arcaico.
  Para evitar o retorno das tiranías eliminando aos políticos máis impopulares usaban estableceuse o “ostracismo”. Unha vez ao ano reuníase a asemblea para unha votación de ostracismo. Cada cidadán escribía nun anaco de cerámica rota (Óstracon) o nome dun político ao que desexaba ver desterrado. Se o político recibía 6000 votos debía exiliarse de Atenas durante 10 anos.

  Das colonias, a filosofía trasladase a Atenas. Son os sofistas e Sócrates os filósofos que representan as preocupacións e intereses da democracia ateniense. Co trunfo da democracia, o esplendor económico e cultural, e a preponderancia política de Atenas crease unha situación inédita que plantexa novos problemas de caracter ético, político e social que desprazarán aos intereses cosmolóxicos dos filósofos presocráticos.

2/ Caracterización dos sofistas.Os sofistas eran estranxeiros en Atenas, enormemente cultos e coñecedores –a través dos seus numerosos viaxes- das diversas formas de pensar e vivir dos demais gregos. A palabra “sofista” (sophistés) foi así, ao principio, un sinónimo de “sabio” (sophós).
Aportan novas ideas, que serán acollidas con entusiasmo polas novas xeracións e encontrarán a oposición dos que mantiñan a visión máis tradicional.
Ao ser estranxeiros en Atenas (“metecos”), os sofistas non podían intervir directamente na política da cidade. Sen embargo, eles formaban á maioría dos políticos atenienses.
A súa actividade foi moi grande. En primeiro lugar, foron educadores –a soldo- da xuventude, creando un modelo renovado de ensino, máis ampla e máis ao día. Daban especial importancia á oratoria e á erística (arte da discusión), ensinando a convencer na Asemblea pública e a gañar preitos nos tribunais (onde non había avogados e cada un debía defenderse por si mesmo). Ademais, foron grandes oradores: os seus notables discursos foron o medio empregado para difundir as súas ideas. Por fin, tamén foron escritores, pero as súas obras perdéronse e só quedan escasos fragmentos.

Ideas principais dos sofistas

Os sofistas introducen a distinción Physis / Nomos.

Entenden por Physis todo aquilo que é así por natureza; os procesos (no mundo, no home o una sociedade) que non son instituídos polo ser humano, que non son froito dunha decisión humana.

O “Nomos” incluiría as crenzas, costumes, usos sociais, políticos e as accións froito dunha decisión humana, que son instituídas polo ser humano.

A distinción Physis/Nomos é moi similar á nosa distinción entre “Natureza” e “Cultura” ou entre “Natureza” e “convención”.

As posturas que adoptan ante esta distinción dependen de cada autor.

a) Algúns defenden o “Nomos” como algo positivo fronte á natureza que sería negativa para o ser humano. (Protágoras)

b) Outros defenden o natural e consideran as institucións humanas como limitadoras e prexudiciais.

c) Algúns outros defenden o “Nomos” de xeito oportunista, segundo conveña en cada caso. (Calicles)

Os sofistas, fora cal fose a súa postura, aplicaron esa distinción na súa reflexión en torno a toda unha serie de temas dando lugar a moitas ideas novidosas na súa época.

A pregunta que se facían era: As normas polas que nos conducimos tanto individual como colectivamente ¿Teñen unha base natural ou son convencionais?.

1/ IDEAS POLÍTICO-SOCIAIS

As antigas crenzas atribuían á intervención dos deuses a existencia da lei e a sociedade. O lexislador humano ou o redactor de constitucións era so o canal a través do cal os mandamentos dos deuses eran coñecidos.

Cara ao século V, despois das especulacións dos presocráticos, a natureza impersoal reemplaza na mente de moitos gregos aos deuses. A experiencia política democrática fixo que se estendese a idea de que as normas sociais eran unha institución puramente humana ao servizo de necesidades particulares e sen nada permanente e sagrado nelas.

O acto lexislativo ou constituinte empeza a ser considerado como o resultado de un acordo ou pacto entre os membros da comunidade.

Todo o que a cada cidade lle parece xusto é xusto para esa cidade mentres os seus cidadáns o sigan crendo así. A lei é, por tanto, cuestión de nomos.

Os sofistas anticipan a idea de que as leis nacen e se lexitiman a través de algún tipo de contrato ou acordo social.

A defensa da democracia en Grecia asentase sobre a crítica ás oligarquías.

Para os defensores da democracia, os ricos debían participar coma unha clase máis no goberno da cidade, pero sen ter prerrogativas sobre o resto das clases. Algúns sofistas defenderon esta posición.

Así, tamén sucede coas clases aristocráticas. Tradicionalmente considerábase que as clases nobres e aristocráticas estaban mellor preparadas para gobernar en virtude da súa propia natureza, do seu nacemento. Os sofistas introducen no debate a idea de que a súa superioridade é unha cuestión de nomos e que, por tanto pode ser posta en cuestión.

Algúns sofistas plantexan a idea de que non existe distinción natural entre gregos e bárbaros. Esta idea choca frontalmente cos intentos de xustificación da economía escravista en Atenas. Para a maior parte dos gregos non era pensable a súa sociedade sen escravos. Sen embargo algúns sofistas afirmaban que a natureza (a Physis) non fixo a ninguén escravo, senón que é unha cuestión de “nomos”, unha cuestión cultural.

2/ Ideas éticas e relixiosas.

As normas morais son, para os sofistas, unha convención social; non algo absoluto que teña un fundamento na natureza humana nin en xustificacións relixiosas. A norma moral é por “nomos”; tratase dunha costume social que responde a intereses e que como tal pode ser obxecto de discusión.

Os sofistas diferencian claramente a idea de xustiza da de legalidade. A xustiza como algo absoluto non existe, o único que existe é o que unha sociedade considera xusto e que se reflexa nas súas leis escritas.

En relixión os sofistas mantiveron posturas agnósticas (non podemos saber nada sobre os deuses) e incluso claramente ateas (Negar abertamente a súa existencia considerándoos como creacións humanas).

En conxunto os sofistas, apoiándose no concepto de “nomos”, introduciron unha visión humanista e relativista na cultura grega. O home é o responsable último da moral, a estrutura da sociedade e tamén da relixión. Protágoras expresa esta idea coa seguinte frase: “O home é a medida de todas as cousas”. A verdade é sempre relativa a unha persoa ou a unha sociedade. Seguindo esta liña de razoamento algúns sofistas eran abertamente escépticos, é dicir, negaban a posibilidade de coñecer a verdade (Gorxias). Foron defensores dos fundamentos da democracia ao defender as nocións de igualdade ante a lei (isonomía) e foron tamén os primeiros en usar o concepto de xustiza e de lei en sentido político.

 

11/ Sócrates

1/ Caracterización

Sócrates viviu na época de esplendor da democracia grega e foi contemporáneo dos sofistas. O único que sabemos del foi o que nos transmitiron determinadas obras literarias (Platón, Jenofonte…) e nelas Sócrates é tratado coma un personaxe, distorsionada a súa imaxe segundo quen fale del.
Algúns considerárono un sofista máis (tiña tamén discípulos e falaba con eles de cuestións parecidas ás dos sofistas).

Pero non encaixaba na sofística.

– Era ateniense mentres que os sofistas eran estranxeiros.
– Non cobraba polos seus servizos.
– Non escribiu nada.

2/ A cuestión da ensinanza da Areté

Distinguíase sobre todo dos sofistas nunha cuestión; a da posibilidade de ensinar a areté (virtude).
Os sofistas pensaban que a Areté podía ensinarse, Sócrates cria que non. Para os sofistas calquera podía adquirir o saber necesario para ter unha boa actuación na política da cidade. O saber era algo democrático.
Pero Sócrates argumenta que a Areté non se transmite, que é algo que xa temos e que so hai que sacar do noso interior.
A cuestión acerca de se a virtude podía ensinarse reflectía o conflito entre os vellos ideais aristocráticos e as novas clases que empezaban a destacar.

A idea tradicional, tal e como aparece en Eurípides, Antifonte ou Píndaro era que non se podía ensinar; transmítese pola asociación coa “xente boa”, xunto coas calidades innatas do carácter de calquera xoven de boa cuna. A virtude dependería de certas calidades naturais.

3/ O método socrático: Ironía e maieutica.

Pero se para Sócrates a Areté non se pode ensinar senón que é algo que xa temos por natureza e que so hai que sacar á luz. ¿Cal é o método que emprega?.
O método que usaba Sócrates nas discusións cos seus discípulos tiña dúas partes: a ironía e a maieutica.

a) Ironía. Fai preguntas ao seu contertulio (que supón saber sobre un tema dado) de tal modo que descubra a súa ignorancia. Primeiro desarma ao contrario. O saber Socrático fundase sobre a ignorancia. “so sei que non sei nada”. Nese punto comeza outro proceso.

b) Maieutica. (obstetricia, arte das comadroas). Facer preguntas tales que o outro chegue a descubrir as verdades en sí mesmo. Coma se a alma levara gravados os coñecementos no seu interior e so fixese falla espertalos (dar a luz) coas preguntas adecuadas. Axudalos a nacer.

Neste sentido, Sócrates non comunica doutrina algunha. Busca verdades interrogando aos seus discípulos polas rúas de Atenas.

4/ O razoamento indutivo e a definición do universal.

Aristóteles di que “Dúas cousas poden ser atribuídas a Sócrates: os razoamentos indutivos e a definición do universal”.
A Sócrates interésalle o mesmo tipo de temas que aos sofistas = Cuestións ético-políticas.
O obrar ben ou mal, a xustiza, etc…
Sócrates combate o relativismo dos sofistas. Para eles o bo e o malo son sempre relativos = no hai nada bo e malo en si, senón que é o pensamento dos homes o que o fai tal. Negan a obxectividade dos valores.
Sócrates empeza sempre con unha pregunta ¿Qué é a xustiza?, por exemplo, e espera que o outro lle de unha definición. Sócrates pon obxeccións ás definicións que vai dando o seu interlocutor. O diálogo diríxese á busca de unha definición universal de “xustiza” que englobe todos os casos particulares. Suponse que esa definición existe. O seu diálogo normalmente remata sen unha solución.

O proceso é indutivo, parte de casos concretos, pero a definición que se busca debe ser universal, debe valer para todos os casos.
Isto denominase “conceptualismo” socrático. Os conceptos deben estar máis alá das opinións humanas; no fondo non son construídos polos homes, senón que están impresos nas súas almas (pero non por un proceso social de aprendizaxe). A oposición aos sofistas é clara. O home non produce saber, non constrúe, so saca á luz o que xa estaba aí. O que debería estar aí son uns valores morais absolutos (e non relativos).

Esta é unha idea de fortes connotacións sociopolíticas.

5/ Intelectualismo moral.

A doutrina ética máis característica de Sócrates é o que coñecemos como “intelectualismo moral”. A virtude pode ser coñecida (coñécete a ti mesmo); O que coñece o que e bo, obra ben, ninguén obra mal con coñecemento.

6/ A condena de Sócrates.

Estas actividades de Sócrates deberon parecer moi estrañas aos seus concidadáns. Tanto foi así que tres deles o denunciaron e tivo que responder ante a xustiza polos seguintes cargos:

a) por non honrar aos deuses que honra a cidade e por introducir daimóns estraños.
b) Por botar a perder á xuventude.
Sócrates foi condenado a beber a cicuta (era o sistema que usaban para as penas de morte). Despois do establecemento da pena Sócrates renunciou á posibilidade de propoñer unha pena alternativa (antitimesis) e parece ser que non aceptou o ofrecemento dun plan de fuga. Estes xestos axudaron a formar a imaxe dun Sócrates heroico, que se sacrifica antes de tentar eludir as leis da cidade.

 

12/ Platón: Contexto histórico

A partir do ano 508 A.C. establecese en Atenas o réxime democrático. O periodo que cubre o século V verase enmarcado por dúas guerras. A primeira cubrirá case toda a primeira mitade do século; as guerras que manteñen Atenas e Esparta contra os persas. Estas guerras son coñecidas como “Guerras médicas”.  O bando grego sairá vencedor.

As guerras médicas poñen as bases para as crisis posteriores. Esparta e Atenas xurden da guerra como potencias preponderanes, e a tensión entre elas transformase en conflicto expansivo.

Esparta consolidase como potencia militar terrestre e establece a súa hexemonía no Peloponeso.

Atenas, dona dos mares, está ao frente da liga de Delos, na que moitas cidades son fozadas a estar, permanecer e pagar tributos.

Na época de Pericles Atenas é unha potencia imperialista que practica posturas de forza cara ao exterior e comportamentos democráticos cara ao interior.

 

Co século V avanzado a guerra fria entre Esparta e Atenas acaba quentandose e estala a guerra do Peloponeso (431-404) , 30 anos que rematan coa derrota de Atenas no 404.

Estas guerras foron moito máis ca unha loita entre Atenas e Esparta; representaban, en certa maneira unha forma de entender a vida e a sociedade, un conflicto entre democracia e aristocracia. E os aristócratas de Atenas non ocultaban – Entre eles a famila de Platón – a súa simpatía polo modelo espartano.

Xusto cando Platón ten 24 anos os vencedores espartanos impuxeron un rexime non democrático. Apoiados por Esparta, os aristócratas retornados instauran unha tiranía atróz (Tiranía dos 30)que dura uns meses ata que de novo se restaura a democracia.

Este goberno, no que participaban dous parentes de Platón, foi incapaz de establecer a orde e o mesmo Platón quedou bastante decepcionado con el. O descontento xeral e diversos conflictos populares propiciaron o restablecemento da democracia.

Pero esta nova democracia carece da base imperialista da anterior. A experiencia da democracia que ten Platón é decepcionante (corrupción e multiplicación das leises, cambios nas costumes…).

Para colmo é esta democracia a que condena ao seu maestro Sócrates no 399.

 

13/ Platón: Biografía

Despois da morte de Sócrates moitos discípulos deste emigraron, entre eles Platón.

Nas súas viaxes deste periodo parece ser que Platón viaxou a Exipto (onde coñeceu a Crátilo, un discípulo de Heráclito), a Megara (Onde se refuxiaran os seguidores de Sócrates á morte do mestre e onde contactou con varios matemáticos). Interesado pola matemática viaxou a Sicilia, onde pretendía tomar contacto con matemáticos pitagóricos.

Así, na súa estancia en Tarento (na comunidade pitagórica) amplía a herdanza socrática co saber matemático dos pitagóricos.

En Siracusa (Sicilia) coñece a Dión, parente do tirano de Siracusa.

De volta a Atenas en 387 Platón funda unha escola que se vai converter no centro da vida intelectual de Atenas: a Academia. Pola mesma época existía a escola de Iságoras, orientada á retórica.

Os sofistas, pola súa banda, non crearon escolas e limitaban a súa ensinanza a cuestións relacionadas coa arte de convencer.

Na Academia platónica estudabanse matemáticas, música, astronomía… materias que, curiosamente, eran consideradas interesantes para formar homes válidos para a política.

No 367 Accedeu ao poder o fillo de Dionisio en Siracusa.

Platón, con 60 anos, volta alí chamado por Dión que o entusiasma decindolle que o xoven ten aspiracións filosóficas e que pode converterse no gobernante do que falan na Academia.

Pero as aficións filosóficas de Dionisio resultan superficiais para o gusto de Platón que sente que o xoven tirano o quere so para prestixiarse.

Ademáis, Dionisio está celoso de Dión, a quen expulsa, retendo ao filósofo.

No 361 Platón, con 66 anos, envolto nas intrigas de Dión volta unha vez máis a sicilia coa promesa do tirano de salvar a situación. Pero Dionisio non cumple e Platón ten que ser rescatado polos seus amigos de Tarento.

A partir de 360 Platón xa non sairá de Atenas ate a súa morte en 347.

 

14/ Platón: Obras

Platón, coma o seu maestro Sócrates (quen non escribiu nada), non daba un aprecio especial á palabra escrita, cria que o que se pon nos papeis non pode respostar ás obxeccións que lles facemos. Pensaba que a palabra en serio se realizaba no diálogo. Deste xeito, todas as obras que conservamos de Platón presentanse baixo a forma de diálogos; tentan reproducir o discurrir dos diálogos reales entre contertulios de carne e oso.

Conservamos todos os diálogos de Platón, todo o que escribiu, pero non todas as súas ensinanzas na Academia. Sabemos que a maioría das ensinanzas que se realizaban dentro da academia, no marco do diálogo real, non se reflexan nos diálogos, que terían unha función meramente preparatoria dos temas estudados.

O problema que se plantexou aos historiadores foi o de intentar datar eses diálogos.

A partir do século XIX tentouse facer unha análise dos diálogos dende o punto de vista da súa evolución. Partiuse das “Leis”, obra da que temos a certeza de que é o último escrito de Platón e, a base de tererminar cuidadosamente as súas características estilísticas e comparandoas coas de outros escritos do último periodo, concluiuse que o orden destes últimos escritos era probablemente o seguinte: Teeteto, Parménides, Sofista, Político, Filebo, Timeo, Critias e Leis.

Posteriormente puidose establecer que a República pertence á fase central (época da fundación da Academia) e que a preceden o Fedón e o Banquete e a segue o Fedro.

Identificouse tamén unha serie de escritos previos pertencentes a un periodo de maduración (pola época da súa primeira viaxe a Sicilia): Gorxias, Menón, Crátilo, Protágoras.

O resto dos diálogos, máis breves, son sen duda escritos xuvenís, como confirma a temática claramente socrática que aparece neles: Apoloxía, Eutifrón, etc…

Quedarían como segue:

Periodo de xuventude: Apoloxía, Eutifrón, etc…

Periodo de Transición: Gorxias, Menón, Crátilo, Protágoras.

Periodo de Madurez: Fedón, Banquete, República, Fedro.

Periodo de vellez: Teeteto, Parménides, Sofista, Político, Filebo, Timeo, Critias e Leis.

 

15/ Tópico 1- A teoría das Ideas

1/ Orixe da teoría das ideas.

A teoría das Ideas representa o núcleo da filosofía platónica. Para os presocráticos debe existir algo estable debaixo das aparencias cambiantes do mundo natural.
Para Sócrates deben existir uns valores absolutos en vez dos valores morais relativos que observamos na nosa sociedade e que defendían os sofistas.
Platón non considera eses dous planos (natural / político-moral) por separado. Todas as realidades cambiantes da nosa experiencia (tanto naturais como político-morais) deben referirse a algo estable e que non cambie.

Platón elabora unha teoría xeral, a medias entre o pensamento racional e o mito, para dar solución a esa cuestión: En liñas xerais a teoría das ideas afirma que todas esas realidades cambiantes están baseadas nuns modelos estables que existen independentemente das persoas. Eses modelos son denominados ideas.

A teoría das ideas é formulada con tres propósitos:

a) Dende o punto de vista do coñecemento: Coa teoría das ideas Platón pretende proporcionar un fundamento firme ao saber. Non podendo constituír a realidade física o obxecto dese saber, postulará a existencia das ideas como obxectos estables que son o obxecto do coñecemento.
b) Dende o punto de vista ético: Seguindo a Sócrates contra o relativismo moral sofístico, Platón quere fundar a virtude sobre o saber, para o cal supón a existencia das ideas de valores morais como entidades subsistentes e eternas: a xustiza en si, o ben en si, etc.
c) Dende o punto de vista político: O fin máis alto da filosofía platónica é a organización da sociedade. A reforma do estado debe levarse a cabo conforme ao coñecemento da xustiza, un coñecemento que pasa polo coñecemento da teoría das ideas.

2/ O mundo sensible e o mundo intelixible.

Platón distingue dous modos de realidade, unha, á que chama intelixible, e outra á que chama sensible. A realidade intelixible, constituída polas ideas, ten as características de ser inmaterial, eterna, sendo, polo tanto, allea ao cambio, e constitúe o modelo ou arquetipo da outra realidade, a sensible, constituída polo que ordinariamente chamamos “cousas”, e que ten as características de ser material, corruptible, (sometida ao cambio, isto é, á xeración e á destrución), e que resulta non ser máis que unha copia da realidade intelixible.
A realidade intelixible ten as características do ser de Parménides mentres que a sensible recolle as ideas sobre o cambio de Heráclito.
A primeira forma de realidade, constituída polas Ideas, representaría o verdadeiro ser, mentres que da segunda forma de realidade, as realidades materiais ou “cousas”, achándose nun constante devir, nunca poderá dicirse delas que verdadeiramente son. Pero o mundo sensible non se pode ver reducido a unha mera ilusión. Aínda que o seu grao de realidade non poida compararse ao das Ideas ha de ter algunha consistencia, un grado de realidade inferior.
Ademais, só o mundo intelixible é susceptible dun verdadeiro coñecemento ou “episteme”, mentres que a realidade sensible, as cousas, só son susceptibles de opinión ou “doxa”.
O mundo das ideas (Kosmos noétos) ten unha existencia independente do mundo sensible (Kosmos horatós). Existe unha separación (“khorismós”) entre o sensible e o intelixible.

Esquema teoría das ideas.ppt

3/ Definición de idea.

Para nós unha idea é un contido mental, un concepto.
Para Platón representan aquilo que está comprendido no concepto; pero coa particularidade de que non se pode confundir co concepto, polo que as Ideas platónicas non son contidos mentais, senón obxectos aos que se refiren os contidos mentais designados polo concepto, e que expresamos a través da linguaxe.
Eses obxectos ou “esencias” subsisten independentemente de que sexan ou non pensados, son algo distinto do pensamento.

cousas > termos lingüísticos > concepto mental > Ideas

O termino idea, para os gregos referíase ao aspecto ou figura que presenta unha cousa cando a vemos; a súa forma visible. Este significado está na base do uso que Platón fai do termino.

Para Platón, unha idea pode ser definida coma unha forma ideal, intelixible e subsistente.
As ideas non son materia, senón forma. A forma para Platón non se refire á aparencia visual sensible, ao aspecto cualitativo de algo senón á configuración intelixible da aparencia (unha relación matemática ideal).

As ideas son formas ideais; existen formas privilexiadas, configuracións máis perfectas que outras. Estas configuracións non se captan polos sentidos, senón que son puramente intelixibles (accesibles a través do razoamento). Por último, estas formas intelixibles son ademais subsistentes; non son creacións da nosa mente, senón que teñen unha existencia independente (no mundo das ideas) coma si se tratase de obxectos.

4/ Relación entre as ideas e as cousas.

No Timeo explica, baixo a forma de un mito, que o Demiurgo (unha especie de artesán cósmico) crea a realidade aplicando os modelos que contempla no mundo das ideas sobre unha realidade material preexistente e imperfecta.
As cousas serían as copias imperfectas e defectuosas das ideas. A relación entre cousas e ideas é de imitación; a relación entre a copia e o modelo.

5/ Tipos de ideas.

En primeiro lugar están os entes matemáticos ideais (influencia pitagórica). O tipo de entidades nas que se basean aquelas que manexan os matemáticos. En xeometría manexamos círculos concretos, pero todos os círculos concretos sensibles baséanse nunha entidade matemática ideal que é a “circularidade”, que é algo que non se visualiza, que é intelixible e que nunca cambia (mentres que os círculos concretos sí o poden facer).
Influído por Sócrates vese tamén obrigado a supoñer a necesaria existencia ideal dos valores morais; á marxe de que se dean ou non neste mundo casos de xustiza ou inxustiza, a xustiza ten que consistir en algo. Se non tiveramos unha referencia estable non poderíamos distinguir a xustiza da inxustiza. O discurso que se refire á xustiza en Atenas, en Corinto ou en Tebas sen referencia á xustiza en si non sería ningún tipo de saber.
Platón considera tamén que existen valores estéticos absolutos, fala entón da beleza en si. Se hai cousas das que podemos dicir que son fermosas; esta estatua, este templo, isto quere dicir que de algún modo remiten á idea de beleza.
(A arte grega e a cuestión do canon)

Ideas de cousas. As propias cousas das que predicamos nomes (cabalos, casas, homes…) e que percibimos polos sentidos deben ter unha referencia as súas formas ideais para que poidan ter un ser estable. As casas constrúense e acaban caendo, pero a idea de casa permanece coma se fose algo independente.
Se podemos dicir de algo que é un home é porque temos de antemán un coñecemento da idea de home.

A identificación dos entes matemáticos coas ideas non parece difícil dado o seu carácter formal. A admisión de ideais estéticos tampouco resulta difícil dentro do marco do pensamento estético grego (Onde a beleza se basea na plasmación de formas canónicas), pero a admisión de ideas como as de ben ou xustiza resultan máis difíciles de conceptuar como “formas ideais”.
Pero Platón cree que a teoría debe chegar a explicar tamén eses fenómenos e tentará facer o seu enfoque da ética e da política dende a idea de orden e harmonía. Veremos que Platón entenderá estes conceptos como relacións harmónicas entre as partes da alma ou as clases sociais.

6/ Xerarquía das ideas

As ideas estarían xerarquizadas.
Segundo Aristóteles, Platón terminou por identificar as Ideas cos números. O carácter último das ideas é unha forma ou configuración matemática ideal, por iso segundo as últimas interpretacións Platón situaría os entes matemáticos ideais (dualidade, circularidade…) na cúspide da xerarquía.
Hai dúas ideas que estarían xusto a continuación: as ideas de ben e beleza (case intercambiables).
Se o ben se entende como a perfección á que tenden todas as cousas (O orden harmónico que preside o mundo das ideas) e a beleza é a presenza desa perfección nas cousas, estaríamos falando do mesmo.
A continuación estarían as ideas de valores (xustiza, valentía…) e de obxectos materiais (Home, casa…).
Por último estarían os entes matemáticos non ideais: Os números, liñas e figuras cos que traballan os matemáticos. As obxectos da matemáticas son entes intermedios porque reflicten algunhas características das ideas e outras do mundo sensible.

1 – Entes matemáticos (números e figuras) ideais.
2 – Ideas xeneralísimas (Idea de ben, idea de beleza)
3 – Valores e ideas de obxectos materiais (xustiza, Valentía, casa…)
4 – Entes matemáticos non ideais (2 obxectos, un círculo trazado con compás…).

7/ Revisión crítica da teoría das ideas.

Nos diálogos de vellez, entre eles, no “Parménides”, Platón revisa a teoría das Ideas, especialmente no referente á relación das Ideas coas cousas e ás clases de Ideas, así como as relacións que poida haber entre elas.
Polo que respecta á relación entre as Ideas e as cousas expón Platón dúas formas de relación: a imitación e a participación.
A semellanza mutua que existe entre os obxectos é o resultado da imitación dun modelo que permanece el mesmo inmutable; pero tal afirmación plantexa un problema: se iso é así, entón a semellanza que existe entre os obxectos da mesma clase e o modelo que imitan deberá ter á súa vez a súa razón explicativa nun terceiro modelo ao que imiten tanto a Idea como as cousas; e este argumento poderíase realizar indefinidamente, xa que sempre necesitariamos recorrer a un terceiro modelo explicativo das sucesivas semellanzas que van aparecendo (é o argumento coñecido como ” do terceiro home”).
Que ocorre se en lugar de imitación falamos de participación? Os problemas non parecen desaparecer, senón multiplicarse: Participan as cousas de toda a Idea ou só dunha parte dela? No primeiro caso tería que haber tantas Ideas como cousas, o que contradí a non multiplicidade de Ideas; no segundo caso as cousas participarían só dunha parte da Idea, o que tamén contradí os principios da indivisibilidade das Ideas.
No transcurso da discusión Sócrates é incapaz de solucionar os problemas que lle expón Parménides, pero resístese a abandonar a teoría das Ideas.

Outra cuestión que se discute é a de se existen Ideas de todas as cousas ou só dos obxectos ou realidades nobres; Sócrates volve recoñecer o absurdo que parece afirmar que existen Ideas de cousas innobres, como o pelo e cousas así, pero tampouco está disposto a renunciar á súa teoría.

8/ Evolución da teoría das ideas.

Nos primeiros diálogos non achamos nada que nos poida suxerir que Platón estivese en posesión da teoría das Ideas. O discurso socrático nestes diálogos está orientado cara á procura dunha definición das virtudes, tendo unha intencionalidade fundamentalmente ética.
Nos diálogos de transición si atopamos algúns elementos que parecen orientar o pensamento de Platón cara a devandita teoría, como pode ser a formulación da teoría da reminiscencia no “Menón”.
A teoría como tal non se atopa formulada en ningunha das súas obras, senón tratada, desde diferentes aspectos, en varias das súas obras de madurez como “A República”, “Fedón” e “Fedro”, nos que, por mor de distintos temas, Platón presenta a teoría das Ideas apoiándose en explicacións figuradas que veñen recollidas en forma de mitos. Neste período podemos destacar unha preocupación pola teoría do coñecemento que tenta facer encaixar coa teoría das ideas.
E aínda que no período de vellez Platón adopta unha actitude crítica coa teoría das Ideas non parece tela abandonado nunca.

Anexo I: Relación entre a teoría das ideas e a arte grega

O termino idea, para os gregos refírese ao aspecto ou figura que presenta unha cousa; a súa forma visible. Este significado está na base do uso que Platón fai do termino.

O termino forma, de entrada, oponse a materia. Platón criticaba aos presocráticos que consideraran que a causa da realidade era a materia (arjé = principio material). Por contra, el pensaba que a verdadeira causa reside nas formas (ideas).

Para entender a concepción da forma que tiñan os gregos imaxinemos un templo grego como pode ser o Partenón.. ¿Cómo se constrúe?. O Partenón non é o resultado dunha simple acumulación de pedras ou da imitación visual aproximada de outros templos, nin sequera unha repetición das medidas exactas de outro templo. Para os arquitectos gregos é a plasmación dun sistema de relacións; o que se chama un “canon”. O arquitecto coloca as pedras segundo unha serie de distribucións harmónicas que son expresión de razóns numéricas ou xeométricas.

As proporcións de un templo expresábanse a través de relacións numéricas referidas ao radio da columna. A beleza dunha escultura baseábase na plasmación na pedra da sección áurea.etc..As formas máis perfectas da realidade, as que expresaban a beleza, eran, para os gregos plasmación de canons; sistemas de proporcións baseados en magnitudes conmensurables (aritméticas) ou inconmensurables (a partir de procedementos xeométricos: razón áurea).
Platón sintoniza con esta idea que está na cultura grega. A materia forma a realidade na medida en que se configura seguindo o modelo de formas ideais.

Non serve calquera forma, senón que existen formas privilexiadas, perfectas, nos diríamos que ideais. As realidades mais perfectas, as realidades “como é debido” son as que se adaptan a certos patróns formais idealizados e que so son plenamente perceptibles polo entendemento.

Dicíamos que as ideas era formas ideais e ademais intelixibles. Non se captan a través dos sentidos. O seu caracter é fortemente matemático e xeométrico (ao estilo pitagórico).

 

16/ Tópico 2: Teoría do coñecimento I (Doctrina da reminiscencia)

A teoría platónica do coñecimento aparece expresada a través dunha serie de hipóteses, doctrinas e mitos elaborados en paralelo á teoría das ideas.

 

A primeira doctrina platónica do coñecemento é a da reminiscencia (ou anamnesis), a cal aparece no diálogo “Menón”.

 

O diálogo parte dun argumento de Menón según o cal o coñecemento de cousas totalmente novedosas (coñecemento en sentido absoluto) é imposible pois, non investigaremos o que xa sabemos, porque xa o sabemos, nen o que descoñecemos absolutamente, pois non saberíamos qué buscar.

Este argumento serve a Sócrates para introducir a seguinte hipótese: aprender non significa adquirir o que non se tiña en absoluto, senón lembrar o que se tiña esquencido.

(Texto 4).

Xusto a continuación, unha vez formulada a hipótese, pasa Platón a tentar demostrala. O que denominamos “pasaxe do escravo” tenta ser unha demostración (ainda que bastante viciada) de esa hipótese. Sócrates chama a un escravo sen educación nengunha e someteo a un interrogatorio sobre un problema de xeometría; buscar a liña coa que temos que construir un cadrado se queremos que teña o dobre de superficie que un cadrado dado. Da man de Sócrates, que o vai interrogando (maieutica), o escravo descubre a solución e Sócrates (Platón) conclue que ese coñecemento estaba dentro do escravo e que este o único que fai é lembralo axudado polas preguntas correctas.

(Texto 5)

Platón cree demostrar así que o coñecemento é algo que levamos dentro e que está sometido a un proceso de esquencemento. Pero ¿De esquencemento de qué?.

Ate este intre a teoría do coñecemento de Platón é moi similar á de Sócrates, pero Platón, chegado a este punto liga este plantexamento socrático coa súa teoría das ideas;

O coñecemento é coñecemento de ideas. O que temos esquencido son as ideas. Pero ¿cómo as chegamos a coñecer e por qué as temos esquencidas?.

Platón recurre a un mito. Apropiase e reinterpreta a doctrina das reencarnacións (unha doctrina característica da relixiosidade grega, sobre todo do orfismo). Esta doctrina das reencarnacións aparece nomeada no Menón, pero aparece moito máis desenrrolada no Fedro.

As almas nunca morren, senón que, ao separarse do corpo viven o periodo que vai ate a seguinte reencarnación, no mundo intelixible (ao que son afíns pola súa natureza) e alí contemplan en maior ou menor medida as ideas de modo directo. Cando caen no mundo sensible reencarnandose nun corpo determinado esquencen estas ideas e só ao contemplar e dialogar sobre o mundo sensible poden lembrar (a través da actividade intelectual) algo das ideas que teñen esquencidas.

(Texto 6).

A función da doctrina da reminiscencia consiste en conciliar o feito de que o coñecimento é sempre coñecimento do intelixible co feito de que se produce no home sensible e co concurso do sensible. De este xeito, a función das cousas sensibles no coñecimento, xa que non pode consistir en aportar o obxecto deste, será a de servir de ocasión para que ese obxecto sexa recoñecido ou lembrado polo home.

 

18/ Tópico 2: Thª do coñecemento II. Niveis de coñecemento.

a/ pasaxe da liña dividida

Platón distingue varios grados de coñecemento. Os grados de coñecemento teñen como correlato os distintos niveis do ser (sensible—intelixible).

No final do libro VI da “república” esquematiza esta idea servíndose da imaxe dunha liña que vai dividindo e facendo corresponder os seus segmentos aos distintos grados de coñecemento.

“Colle, pois unha liña que estea dividida en dous segmentos e divide outra vez cada segmento según a mesma proporción, o do xénero visible e o do intelixible, e terás – Segundo a claridade e a escuridade de cada un – no visible un primeiro segmento: as imaxes. Chamámoslles imaxes, antes ca nada ás sombras, despois ás visións que se forman na auga e naquelas cousas que son sólidas, lisas e brillantes, e a todo o que é parecido a isto [….] No outro segmento pon tanto os animais que nos rodean coma o que está plantado e o xénero enteiro das cousas elaboradas”

O coñecemento divídese en dous grandes segmentos:

– o “coñecemento” sensible (ao que denominará “opinión”, Doxa)
– o coñecemento Intelixible (“Ciencia”, episteme).

A opinión sería o coñecemento propio do mundo das cousas cambiantes, do mundo sensible. Basease na sensibilidade e na experiencia e non constitúe verdadeiro coñecemento.

A ciencia é coñecemento do mundo intelixible (ideas); é verdadeiro coñecemento: seguro, universal, perfecto. Basease na razón.

O coñecemento para Platón, como vemos, defínese inicialmente en función dos seus obxectos, depende da categoría dos obxectos de que trate.

imaxes —–(reflexos de)—-> Cousas —— (copias de)—-> Ideas

Dentro do coñecemento dos obxectos visibles os obxectos máis pobres son as sombras e as imaxes reflexadas, dependentes dos obxectos orixinais. Así, o coñecemento baseado nesas imaxes é tamén o máis pobre que pode ter o home (denomina a ese tipo de coñecemento “imaxinación”). O coñecemento a partir dos obxectos naturais e artificiais tampouco é un coñecemento dun rango moi elevado; Platón denomínao “crenza”, pois a partir da natureza cambiante dos obxectos non poden formularse xuízos universais.

Despois de dividir o segmento que representa o nivel visible da realidade en imaxes e obxectos naturais e artificiais, o texto continúa facendo a división do segmento intelixible. Este pódese dividir tamén en dous ámbitos: o dos obxectos matemáticos e o das ideas (os obxectos matemáticos son o reflexo dos entes matemáticos ideais, que constitúen o elemento esencial das ideas).

A respecto dos obxectos matemáticos o nosa vía de coñecemento é o pensamento razoado (razón discursiva – Dianoia). Pero esta é so unha vía para achegarnos ao verdadeiro coñecemento das ideas, que non é razoado, senón que é intuitivo.
Podemos operar coas nocións de igual ou de dobre ou metade, pero as ideas de igualdade e dualidade non se nos dan no razoamento matemático senón que de algún modo están presupostas nel. Estas ideas so poden ser intuídas en maior ou menor grado a través da rememoración. A esta razón intuitiva denomínaa Platón Nous.

b/ Alegoría da caverna

Platón expón de xeito alegórico tanto os distintos niveis de coñecemento como os distintos niveis de realidade na denominada alegoría ou mito da caverna que se expón ao inicio do libro VII da república (despois da pasaxe da liña dividida).

O mito describe a uns prisioneiros que levan toda a vida nunha caverna vendo as sombras de obxectos de madeira imitando seres naturais e artificiais que se proxectan na parede de enfronte. Para eles esa é a realidade ate que os liberan e os obrigan a contemplar, primeiro esas representacións que proxectan as sombras e logo, sacándoos da caverna, os obxectos reais que serviron de modelo a esas representacións e, por último, chegan a ver que é o sol o que fai posible a visión deses obxectos reais, considerándoo así a realidade máis excelsa.

(pulsa na imaxe para ver o esquema)

 

A alegoría pode explicarse equiparando:

Caverna = Mundo sensible

Sombras = Imaxes das cousas – Imaxinación.

Representacións de madeira = Cousas que imitan as ideas – Crenza.

Exterior da caverna = Mundo das ideas.

Cousas reais = Ideas.

Sol = Idea de ben.

O proceso da liberación que se narra expresa o paso dende o nivel máis baixo de coñecemento (imaxinación) ate o máis alto (coñecemento das ideas) e describe tamén, en paralelo, os distintos niveis de realidade considerados por Platón.

 

21/ Tópico 3. A antropoloxía platónica.

a) Dualismo antropolóxico.

A concepción platónica do home distingue neste a alma e o corpo. Pero considera que o home á fundamentalmente a súa alma.

Os gregos chamaban Psique ao que nos traducimos por alma. Os primeiros gregos entendían a psique coma o principio vital dos seres animados, aquilo que perden ao morrer. Con Platón en cambio toma o caracter de principio da intelixencia; aquela parte do home que o pon en contacto co intelixible.

A alma empeza a considerarse coma a parte máis elevada do ser humano.

Tanto é así que se atopa accidentalmente unida ao corpo, de tal xeito que para platón (coma para certas crenzas relixiosas da súa época: órficos) a alma pode vivir con independencia do corpo.

Platón defende unha visión dualista na que a alma é altamente valorada e o corpo infravalorado. Alma e corpo son dúas entidades totalmente distintas e desiguais. O corpo é físico e mortal, sensible e imperfecto. A alma, por outra parte, é inmortal, intelixible e perfecta, o que define o home e que lle permite realizar o máis elevado.

b) Partes da alma (mito do carro alado).

No Fedro narra Platón un mito no que pretende tratar a cuestión das partes da alma. Este é o mito do carro alado.

O mito compara a alma cun carro alado no que van un auriga (condutor) e unha xunta de dous cabalos, un branco, fermoso e bo e outro negro, feo e malo.

– O cabalo branco simboliza as tendencias positivas do home,as paixóns coma a coraxe ou a valor, a ira, a esperanza; a chamada alma irascible.

– O cabalo negro simboliza as tendencias negativas do home, os desexos máis baixos, a sexualidade por exemplo. A esta parte da alma chámaselle concupiscible.

– O auriga simboliza a capacidade intelectual do home, o pensamento; adoita a denominarse parte racional.

A alma, simbolizada no carro alado, movese no mundo das ideas; este é o seu ambiente propio. Agora ben, se o cabalo negro se lle revela, o carro perde altura e cae ao mundo das cousas. Nese mundo das cousas agarrase a algo sólido onde se establece e toma un corpo terrestre. A alma atopase así aprisionada e incómoda, fora do seu elemento, nese corpo que é para ela coma unha carcel. O seu desexo máis forte é o de voltar ao seu mundo orixinal.
O mito do carro alado amósanos o psiquismo coma unha entidade dinámica que integra tres partes: racional, irascible e concupiscible. Esta é unha das primeiras análises explícitas que coñecemos en torno á estrutura de forzas que forman o psiquismo humano e por tanto constitúe un dos primeiros textos de psicoloxía coñecidos.

 

19/ Tópico 4: Teoría da natureza: O cosmos platónico

No Timeo, unha das últimas obras de Platón, explicase de xeito moi gráfico a relación entre o mundo sensible e o das ideas. En concreto tentase explicar cal é a orixe do mundo sensible.

Platón expón a súa teoría considerándoa coma unha “narración verosímil”, non pretende facela pasar por unha verdade incontrovertible, senón que a considera unha explicación “verosímil” pero conxectural. Por outra parte, o plantexamento que fai non é totalmente orixinal senón que fai uso de teorías de filósofos anteriores (Empédocles…) adaptadas ás súas temáticas propias (teoría das ideas…).

Na filosofía de Platón a realidade intelixible é considerada como eterna e increada. Non así a realidade sensible, que ten que nacer de algún modo. Este nacemento da realidade sensible é o que se propón explicar.

Na orixe so existía o mundo das ideas, o demiurgo (O supremo artesán) e unha materia caótica.

Esta materia ten, por natureza unha tendencia ao cambio constante e azaroso. O demiurgo, tomando como modelo o mundo das ideas, introduce nesa materia a orde e a medida propia do mundo intelixible. O demiurgo actúa coma un escultor que plasma a orde harmónica dos canons na materia carente de forma concreta do bloque de pedra.

A realidade física na que vivimos é así concibida coma unha plasmación imperfecta, unha réplica na materia da realidade inmaterial.

O demiurgo non actúa creando a partir da nada (coma o Deus do cristianismo) senón que unicamente conforma unha materia preexistente a partir de unhas formas (ideas) que tamén están xa dadas e das que ten coñecemento.

Pero, ¿cando Platón di que a materia adquire formas a qué se está a referir exactamente?.

Platón admite a teoría de que os principios da realidade material son os mesmos que ditara Empédocles: Lume, terra, auga e aire.

Pero non se para aí.

A realidade material está composta de corpos, e os corpos teñen profundidade e superficie. A plasmación de calquera superficie plana pode crearse a partir de triángulos. E os corpos (sólidos) regulares e perfectos que poden crearse con estas figuras son 5 (tetraedro, cubo, octaedro, icosaedro e dodecaedro). Estes son os sólidos regulares descritos por primeira vez polo matemático Teeteto (coñecido de Platón e membro da academia) e que actualmente se denominan “sólidos platónicos”.

Así conclúe que os corpos materiais (lume, terra…) teñen que imitar, ter como modelos, aos perfectos (tetraedro, cubo…) e tenta poñelos en relación do seguinte xeito:

Lume – Tetraedro (é o poliedro máis pequeno, móbil e agudo).

Terra – Cubo (é o poliedro máis estable).

Aire – Octaedro

Auga – Icosaedro.

 

 

En resumen: Platón realiza un esforzo por comprender a estrutura matemática da realidade, o seu orde e a súa medida, que se anticipa e inspira as concepcións da nova ciencia do renacemento (“A natureza está escrita en linguaxe matemática” Galileo), aínda que dende plantexamentos tremendamente especulativos.

(Autores como Luca Pacioli, na súa obra “A divina proporción”, Leonardo da Vinci, ou o primeiro Kepler son figuras que, como vimos en clase se inspiraron nesta teoría platónica dos sólidos regulares)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Texto.

…Antes da creación todo isto carecía de proporción e medida. Cando o demiurgo se puxo a ordenar o universo, primeiro deu forma e número ao lume, auga, terra e aire…o demiurgo compúxoos tan belos e excelsos como era posible a partir de aquilo que non era así.

Agora teño que tentar demostrarvos a orde e orixe de cada un dos elementos cun discurso pouco habitual…En primeiro lugar creo que para calquera está fora de toda dúbida que lume, aire, terra e auga son corpos. Agora ben, toda forma corporal ten tamén profundidade. E ademais é totalmente necesario que a superficie rodee a profundidade. A superficie de unha cara plana está composta de triángulos. Todos os triángulos están compostos de dous, cada un con un ángulo recto e os outros dous agudos…

Supoñemos que este é o principio do lume e dos outros corpos…debemos explicar cales serían os catro corpos máis perfectos. Se o logramos teremos a verdade acerca da orixe da terra, o lume e os seus medios proporcionais. Pois non coincidiremos con ninguén en que hai corpos máis belos que estes, dos que cada un representa un xénero particular. Debemos, entón, esforzarnos por compoñer estes catro xéneros de corpos de extraordinaria beleza e dicir que captamos a súa natureza suficientemente.

Platón, “Timeo”

 

Se queres profundizar no tema remitimoste a unha ligazón que aparece á dereita no blogroll de Platón e que se titula: Cosmoloxía e poliedros.