Biografía de Ockham
1. Período de formación.
Descoñécese a data exacta do nacemento de Guillermo de Ockham, (escrito tamén Occam), que se sitúa, segundo o que se pode deducir partindo dos poucos acontecementos que coñecemos da súa vida, entre os anos 1280, como pronto, e 1300, como moi tarde. Segundo uns naceu no lugar chamado Ockham, no condado de Surrey, ao sur de Londres, mentres que outros consideran que Ockham era simplemente o seu apelido. Sábese que ingresou moi novo na orde mendicante dos franciscanos, e que realizou os seus estudos en Oxford, debendo alcanzar o grado de bachiller nos anos 1316-20; segundo uns, alcanzou tamén o grado de “magister”, chegando a ensinar lóxica e teoloxía nas escolas franciscanas ata o ano 1323, en que foi convocado a Aviñon pola corte pontificia, acusado de herexía.
No ano 1323, J. Lutterrell, canciller da universidade de Oxford, que acusara a Ockham de herexía, consegue que o papa Xoan XXII convoque a este á corte papal, entón en Aviñón, para someterlo ao interrogatorio pertinente acerca do significado das súas teses, co fin de xulgar a súa ortodoxia ou heterodoxia. Durante varios anos, nos que permanece como prisioneiro da corte, trátase o asunto, que parece terminar cunha sentenza benévola por parte do papa. Os acontecementos políticos que tiveron lugar entón, entre o excomulgado emperador Luís de Baviera e o papa Xoan XXII a raíz da disputa sobre a prevalencia do poder terreal ou do poder espiritual, provoca a intervención de Guillermo de Occam na disputa, a mesma que os franciscanos mantiñan xa co papado respecto diso.
En 1327 é encargado polo xeneral da orde, Miguel de Cesena, que acudira a Aviñón, e de analizar as teses pontificias sobre o tema; véndose ameazados ambos polos defensores das teses papistas abandonan Aviñón e refúxianse primeiro en Italia e logo, en 1328, baixo a protección de Luís de Baviera, sendo ambos excomulgados. Trala morte de Luís de Baviera, en 1347 en 1349 morre en Munich.
Non existe constancia historiográfica de que se retractase ante a igrexa nin de que morrese a causa da peste negra, como afirman gran parte dos manuais de filosofía.4. Obra
A presenza de Ockham en Aviñón marca un antes e un despois no conxunto da súa obra que queda así dividida en torno a dous períodos; o primeiro, anterior á súa estancia en Aviñón, está dominado por preocupacións filosófico-teolóxicas; o segundo, que comeza co seu fuxida de Aviñón, que estaría marcado por reflexións filosófico-políticas. Pertencen ao primeiro período os “Comentarios” ás Sentenzas de Pedro Lombardo, cuxo contido serviu de escusa para a persecución de Luterrell, e o ser acusado de herexía. Tamén a “Expositio super octo libros physicorum” e a “Summa totius logicae” foron escritas antes de 1327, sobre filosofía natural o primeiro e sobre lóxica o segundo. Entre as obras teolóxicas cabo destacar os “Quodlibeta VII”.
Ao segundo período pertencen a súa obras de polémica filosófica-política, centradas en torno á discusión da prevalencia do poder terrenal ou espiritual, entre as que cabe destacar o “Compendium errorum Ioannis papae XXII” e o “Dialogus inter magistrum et discipulum de imperatorum et pontificum potestate”, á que se considera a principal obra deste período escrita por Ockham.
Idea teolóxica que determina o seu pensamento:
Omnipotencia e voluntarismo divinos.
En certa forma, poderíase dicir que toda a filosofía de Guillermo de Ockham bascula ao redor da idea expresada na primeira frase do credo cristián: “Creo en Deus todopoderoso”.
A omnipotencia divina será o que lle obriga a romper con toda a filosofía escolástica de corte neoplatónico, pero tamén coa tomista (Sto. Tomás).
Para Ockham non poden existir ideas, esencias ou formas, que limiten o poder creador de Deus. O único que Deus non pode crear é o contraditorio por imposible: Deus non pode crear, por pór un exemplo, un círculo cadrado, pois iso é contraditorio en si mesmo. A omnipotencia non pode ir en contra das leis esenciais da lóxica ou da matemática, pois estas están baseadas na coherencia e na ausencia de contradición.
Así dun dogma puramente teolóxico (omnipotencia divina) derivarase unha consecuencia en principio inesperada, pero tremendamente moderna: a negación das esencias.
En cada criatura manifesta Deus o seu poder de creación e a diversidade enténdea Ockham como unha manifestación do poder creador de Deus, que non pode verse constreñido por ningún tipo de Idea que exista separada da realidade, ou por esencias ou formas que están dentro de cada individuo. A creación é unha mostra do capricho de Deus, do seu acto de creación e orixinalidade extremos. Deus recréase en cada criatura, sendo capaz de dar a existencia a unha cantidade enorme de seres absolutamente diferentes, particulares, exclusivos. Cada realidade existente é única e irrepetible. As consecuencias serán importantes para a súa teoría do coñecemento e tamén para establecer a relación entre razón e fe.
Tópico 1:
Crítica da filosofía escolástica
dende os principios básicos de Ockham.
1/ Escolástica.
A escolástica é o movemento teolóxico e filosófico que intentou utilizar a filosofía grecolatina clásica para comprender e xustificar a revelación relixiosa do cristianismo. Dominou nas escolas catedralicias (de ahí o nome de escolástica) e nos estudos xerais que deron lugar ás universidades medievais europeas, en especial entre mediados do século XI ata mediados do século XV.
Tivo unha fundamental preocupación por consolidar e crear grandes sistemas filosóficos sen contradición interna que asimilasen toda a tradición filosófica antiga.
Por outra banda, achacouse á escolástica o abandono das ciencias e a experiencia empírica para enfrascarse en elaboradas discusións teóricas centradas á postre no argumento de autoridade das escrituras e dos grandes filósofos gregos.
2/ Criticismo.
Ockham inaugura un novo estilo de facer filosofía: xa non pretende construír un sistema, como Santo Tomás e os filósofos anteriores. Emprende unha crítica sistemática de todos os sistemas filosóficos anteriores: platonismo, aristotelismo, agustinismo, tomismo e escotismo (Duns Scoto). Esta actitude coñécese como criticismo.
O criticismo consiste nunha actitude de crítica sistemática e razoada das afirmacións e doutrinas filosóficas anteriores, mostrando os seus erros, confusións e falta de coherencia lóxica. As súas ferramentas de traballo son a razón, a lóxica, a linguaxe e a análise empírica ou teórico. Recoñece, xa que logo, a autonomía da razón e da filosofía fronte á fe, e non se sente atado a ningúns prexuízos doctrinais -filosóficos ou relixiosos- anteriores. Semellante actitude, característica do s. XIV, foi favorecida polas circunstancias sociopolíticas nas que viviu (enfrontamento Imperio – Papado).
Nesta época vaise consolidando a filosofía como disciplina autónoma e faise cada vez máis crítica: revisa os seus fundamentos e conclusións, desconfía de todos os sistemas filosóficos anteriores e non dubida en criticar as incoherencias da fe. Moitos cristiáns e membros da xerarquía viron nesta concepción da filosofía un serio perigo para a fe. Como reacción, inclináronse por un misticismo relixioso a miúdo irracional directamente enfrontado ao criticismo filosófico.
3/ Crítica ao esencialismo grego.
Ockham defendeu ata o extremo a omnipotencia e liberdade de Deus fronte aos nosos estreitos encasillamentos racionais. As súas críticas aos sistemas filosóficos do XIII eran tamén un rexeitamento ás máis importantes ideas gregas que o Cristianismo asimilara: identidade e comunidade de esencia, unidade dentro da pluralidade, o permanente como substrato do cambiante… e todo o que garantía para os gregos a racionalidade, a orde e a permanencia do universo.
Ockham pensaba que a concepción grega puña en perigo a liberdade e omnipotencia divinas. Rexeitou que as ideas verdadeiras das que falaban platónicos, neoplatónicos e agustinianos coincidisen cos arquetipos ou exemplares divinos.
Eliminadas as ideas exemplares, cae a noción de «esencia» como algo consistente e inmutable. Coas demais esencias, esfumase tamén a esencia humana e a posibilidade de fundamentar unha lei moral natural.
Ockham, a diferenza dos gregos, ten a imaxe dun universo onde só hai individuos, cuxo orde é gratuíto e froito dunha vontade divina caprichosa, que podía crear outro mundo cunha orde totalmente distinta. Para Ockham, a orde do universo é puramente fáctico, continxente, non necesario (é así, pero podería ser de outro xeito).
O pensar, desvincúlase do ser e da substancia as cuestións metafísicas quedan reservadas á teoloxía.
A substancia xa non é senón o substrato descoñecido das cualidades que revela a experiencia, e só pode concibirse de modo relativo como “suxeito de accidentes”
Tampouco pode ser coñecida pola experiencia (único modo válido de coñecemento), a relación causal en si misa, polo cal o concepto de causa tamén resulta problemático. Do mesmo xeito, a causalidade final, non é senón unha sorte de metáfora innecearia para explicar os acotecimientos naturais.
Ockham nega o principio fundamental da metafísica tomista: A distinción entre escencia-existencia.
A famosa navalla de Ockham consiste precisamente nisto. E expresase na fórmula “O número de entes non debe ser multiplicado sen necesidade”.
Segundo este principio debe eliminar de toda investigación todo aquilo (todo concepto) que sexa superfluo ou que duplique as explicacións sen necesidade algunha. Para Ockham só o individual existe, é dicir, a realidade extramental é, sempre e sen excepcións, concreta e singular. As únicas substancias que existen son as cousas particulares e as súas propiedades; todo o resto sobra. É innecesario supoñer, por exemplo, a existencia de esencias.
Tópico 2:
A teoría do coñecemento:
o problema dos universais e o nominalismo
a) O problema dos universais.
Texto de Porfirio no que se plantexa o problema dos universais.
Pero en tanto que sabemos con claridade a qué se refire un termino singular (o ente concreto ao que nos referimos; Sócrates, esta pluma que cae…) ¿a qué se refire un termino universal?.
Platón e os platónicos pensaban que se referían ás ideas; cada universal refería a unha idea. As ideas para Platón eran entidades inmateriais pero con existencia propia. O termino universal “home” remitiría para Platón á idea de home. Os autores medievais denominaron universais “ante rem” (anteriores á cousa en tanto que modelos para a constitución do mundo sensorial) aos universais entendidos deste xeito. Aos autores medievais que defenderon esta postura denomínaselles “realistas esaxerados” na medida en que a referencia do termino universal é algo que ten unha realidade (ideal) propia. Na idade media defendeu esta postura San Agustín, aínda que interpretando as ideas de Platón como ideas exemplares na mente de Deus.
Aristóteles pensaba que os terminos universais se referían ás substancias ou esencias, as naturezas comúns, as cualidades específicas dos entes particulares. Cando falamos do termino xeral “home” estaríamos a referirnos á natureza humana que poseemos todos os homes.
A este tipo de universais denominábanos os medievais “in re” (”na cousa”, no sentido de que as esencias residirían nas cousas, sen ter existencia independente). Aos defensores medievais desta postura denominámolos “realistas moderados”.
Moitos autores realistas consideraron que o universal fai tamén referencia a un “concepto”, a unha realidade mental que se corresponde con algún tipo de esencia. Estas posturas son “conceptualistas”. Como o concepto se elabora sempre a partir de un proceso de abstracción a partir dos entes individuais denomínanse “post rem” (posteriores á cousa).
As posturas realistas defenden a existencia real da referencia dos terminos universais (como Ideas, Ideas exemplares ou esencias). A estas opóñense as posturas antirrealistas, tamén chamadas nominalistas. Estas posturas defenden que non hai nada na realidade que se corresponda aos terminos universais; é dicir, que non existen nin as ideas platónicas nin as esencias aristotélicas.
Podemos atopar dúas posturas nominalistas:
a) A de aqueles que pensan que os terminos universais non remiten a nada nin na realidade nen na mente. Consideran que podemos usar os terminos universais para referirnos directamente a un grupo de individuos, e isto podemos facelo a discreción, sen mediar un concepto, unha idea ou unha esencia. Roscelino é o representante de esta postura, a única que podemos denominar puramente “nominalista” (o universal é unicamente un nome).
Un exemplo de uso discreccional dos nomes como términos xerais
b) A de aqueles que aínda negando a referencia ás ideas ou as esencias admiten a remisión aos conceptos mentais. Trataríase dun nominalismo conceptualista e sería o tipo de nominalismo que defende Ockham.
Para Ockham o universal existe só na alma. En consecuencia, nega que exista un universal ante rem, tampouco existe o universal in re : todo o que existe é singular. Non hai esencias ou naturezas universais que sexan comúns a múltiples individuos
Ao acto mental polo que o entendemento se dirixe a unha pluralidade de individuos Ockham chámalle con frecuencia “concepto universal”, e este “concepto” é a única referencia que ten o universal.
Para Ockham temos que contemplar polo menos tres aspectos fundamentais na realidade:
a) O mundo, que está constituído por individuos (Deus crea entes individuais).
b) A mente (na que atopamos imaxes e conceptos).
c) A linguaxe, que remite a través de nomes a individuos ou a conceptos.
Ockham realiza nas súas obras de lóxica o estudo de cómo funcionan os signos na linguaxe. Elabora unha teoría do signo.
Existen tres clases de signos: Proferidos (palabras), Escritos e concibidos (palabras mentais, conceptos). As palabras, tanto faladas como escritas, son signos convencionais (establecidos por unha convención); “home” “man” “hombre” son signos convencionais que remiten a un mesmo concepto, o concepto de “home”, que para Ockham non é convencional senón natural (todos manexamos de xeito natural o mesmo concepto, independente do idioma que falemos).
Os nomes representan cousas, os medievais chaman a esta propiedade suppositio (supoñer a cousa, pasar pola cousa). Pero esta función so a cumpren se aparecen dentro das proposicións, e poden aparecer nelas de tres maneiras:
1/ “Este home corre”. “home” remite a un home concreto, este que está correndo. Chaman a ese modo de representar dos nomes “suppositio personalis”.
2/ “”home” é uha palabra”. O nome “home” refire á palabra home, á materialidade do signo (diriamos hoxe que ao “significante”). Por iso a denominan suppositio materialis.
2/ “Home é unha especie do xénero animal”. Este último modo de entender a referencia dos terminos é a chamada suppositio simplex. Nela o termino “home” non remite nen a un home concreto nin á palabra “home”. ¿A qué se refire?. A algo na mente, ao “concepto”.
Textos sobre a teoría dos signos de Ockham
O coñecemento so é posible a partir de proposicións deste último tipo. Ockham ten claro que a ciencia é cousa de universais, non podería ser de outro modo. O problema é explicar cómo se producen os conceptos que serven de base aos terminos universais.
c) O coñecemento.
Ockham considera que o coñecemento empeza por un proceso que denomina intuición.
O entendemento coñece intuitivamente as realidades individuais. Supoñamos que estamos ante unha realidade individual (unha taza de café que estou tomando nun bar). Os nosos sentidos percíbena e o noso entendemento coñece intuitivamente que:
a) Existe e está presente ante nós neste intre.
b) Que ten determinadas propiedades que se presentan asociadas de xeito inmediato a ela (é branca e está quente).
c) Que mantén certas relacións con ouros obxectos que estamos percibindo nese intre (que está encima da mesa).
Ese tipo de coñecemento ten garantida a súa validez sen ningunha xustificación engadida.
O coñecemento intuitivo permítenos afirmar con certeza verdades que son continxentes (que poderían ser de outro xeito, pero que se da o caso de que neste intre son exactamente así).
Os enunciados que podemos formular sobre a intuición refírense sempre a entes singulares; “esta taza é branca, está quente e está sobre a mesa”.
Pero o coñecemento dos particulares non constitúe ciencia, o coñecemento de que “esta taza acaba de caer da mesa” non é un enunciado científico porque é o coñecemento de algo concreto e singular. En cambio o enunciado “Todos os corpos caen coa mesma aceleración” pode constituír (e de feito constitúe) un enunciado científico porque se refire a universais (Todos os corpos, non un corpo concreto).
A ciencia constrúese con enunciados que usan terminos universais. Iso é algo que dende Aristóteles está claro “so hai ciencia do universal”.
Pero resulta evidente que para obter un concepto universal (que se refire a un grupo de individuos) debemos realizar algún tipo de abstracción (abstracción de aqueles aspectos que diferencian aos individuos dunha clase para quedarse cos que lles son comúns).
¿Cómo se produce este proceso?.
Aristóteles e Sto. Tomás crían que todo o coñecemento entra a través dos sentidos, se fixa en imaxes na nosa imaxinación e na nosa memoria e que temos unha facultade que el chama “entendemento axente” que nos capacita para abstraer (extraer) as naturezas comúns dos obxectos particulares que atopamos representados nas imaxes e fixalos en “conceptos”.
Sto. Tomás pensaba que a abstracción era prioritaria sobre a intuición. O entendemento atende so en principio aos conceptos e, unha vez captados estes e dende eles pode atender aos entes particulares.
O proceso de abstracción en Ockham non podería ser un proceso de extracción das esencias coma en Sto. Tomás (porque non hai esencias que extraer). ¿Cómo se produce entón?.
Ockham diría que formamos os conceptos universais a partir das semellanzas que podemos percibir entre os entes particulares (semellanzas que nos da a intuición). Os individuos teñen propiedades que so lles pertencen a eles e a partir de esas propiedades (que non son ningunha natureza común que compartan) xeramos na nosa mente o concepto universal.
Para Ockham o proceso polo que nace o concepto universal non é algo que decidamos ao noso capricho; o concepto nace de xeito natural a partir da intuición dos individuos. Todos formamos conceptos de “home” similares ante a percepción de homes concretos. Ockham cree que, incluso ante un so individuo podemos formar un concepto, e non explica como; di que é un proceso escuro.
Actualmente tendemos a entender a formación de conceptos non de xeito natural, senón dun xeito convencional. Decidimos cómo formar os nosos conceptos.
Ockham tamén denomina abstracción a todo proceso mental que non inclue o coñecemento inmediato da existencia. Podemos especular sobre cousas que non temos actualmente presentes ante nós (esquimais por exemplo).
Ockham cree que o coñecemento que se logra por abstracción, aínda que é o único que constitúe a ciencia, nunca ten unha seguridade absoluta. Non é evidente. Por tanto é secundario a respecto do intuitivo (nace del) e dependente del; ao fin e ao cabo so o coñecemento intuitivo nos da a seguridade da existencia de algo.
Tópico 3:
O problema de razón e fe
A primeira ruptura do pensamento de Ockham respecto de toda a filosofía medieval, é a súa defensa da separación absoluta entre razón e fe. Ambas son, para Ockham, facultades distintas, e carece de sentido pretender que existan verdades comúns ou que poidan coñecer un mesmo ámbito da realidade.
Esta tese distánciase, xa que logo, da proposta de Santo Tomás das verdades comúns a razón e fe, ou tamén do punto de vista agustiniano, que non atopaba a necesidade de separar razón e fe.
O pensamento de Ockham caracterizouse, a este respecto, como agnosticismo fideísta. Agnosticismo, en tanto que nega a capacidade da razón para alcanzar as verdades de fe; e fideísta, na medida en que só un acto de fe permite acceder a este tipo de verdades. Só a fe pode levarnos a admitir a existencia de Deus ou a inmortalidade da alma.
Como consecuencia, a existencia de Deus será, a xuízo de Ockham, indemostrable. Nin as vías tomistas nin o argumento ontolóxico son demostrativos. A existencia de Deus (do mesmo xeito que a inmortalidade da alma) non son verdades ás que a razón poida acceder por si soa. No fondo, o que está propondo Ockham é que a razón humana é moito máis limitada do que nun principio cabería esperar.
Como consecuencia da separación entre razón e fe, rompe tamén a subordinación da filosofía á teoloxía. Ambas son ciencias distintas, e non hai por que condicionar os resultados dunha á outra. A filosofía comeza así a independizarse do dogma relixioso, que ata agora viñera fixando o marco teórico no que podía desenvolverse a súa tarefa, e tampouco vai ter como misión a defensa dos dogmas relixiosos, ou a crítica das herexías. Isto, evidentemente, é a condición necesaria para que no renacemento a filosofía desenvolva dun modo específico (e non subordinado á teoloxía) outros temas como a teoría do coñecemento, o pensamento político ou a metodoloxía da ciencia.
Precisamente, o que está facendo Ockham en certo xeito, é liberar á razón humana do que poderiamos chamar un imperativo teolóxico: a razón pode xa esquecerse de cuestións teolóxicas que nunca poderá resolver, para empezar a ocuparse do mundo e os seus problemas, de todo o que nos rodea. Así, no fondo, estamos permitindo que a razón estude o mundo, a natureza, primeiro paso que é indispensable para o desenvolvemento da ciencia.
Considerando á razón como unha facultade de coñecemento moi limitada, Ockham estaba facéndolle un gran favor, pois abría a posibilidade de que comezase a enfrontarse a problemas nos que si se pode avanzar grazas á razón, como a estrutura do Universo (Copérnico-Kepler-Galileo) ou o movemento dos corpos (Descartes-Newton), ou o mesmo funcionamento do corpo humano.
A partir da separación entre razón e fe proposta por Ockham, xa non será Deus nin os dogmas relixiosos o primeiro obxecto de estudo da razón, senón que esta poderá centrar a súa mirada na natureza, e no ser humano mesmo, o que será unha característica esencial no renacemento e a modernidade.
Outro dos efectos da separación de razón e fe, será tamén a consideración da separación da Igrexa respecto ao Estado. Ata o século XIV, o poder político estaba directamente relacionado co poder relixioso: revestíase dun carácter divino a aquel que ostentaba o poder, e por iso as autoridades políticas e as relixiosas estaban intimamente unidas. De feito, a separación do poder político respecto ao poder relixioso será un dos acontecementos que marquen o cisma do cristianismo.
Ockham será un dos primeiros filósofos que defenderán a necesidade da separación da Igrexa respecto ao Estado. A súa comprometida defensa da pobreza (un dos valores centrais da orde franciscana) levarao a criticar tamén o privilexio e a posición de poder que a Igrexa viñera ocupando ao longo de toda a Idade Media. Este proceso, iniciado no século XIV, culminará no Renacemento coa concepción da política como unha disciplina autónoma (Maquiavelo).
Filosofía 